DOI Artikel:
Stepien, Piotr M.: Badania i konserwacja baszty Lubranki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19889#0009
rozwiązanie zrealizowane przez Austriaków po roku
1858. Trudno zatem dziwić się, że zostały odrzucone,
co poświadcza adnotacja Hendla na drugim z rysun-
ków. W protokole z posiedzenia Komitetu Lokalnego
Krakowskiego 10 czerwca 1914 nie napisano wyraźnie
0 odrzuceniu, lecz zalecono, aby „przeprowadzić re-
staurację baszty Senatorskiej według projektu już przez
Komitet Krajowy zatwierdzonego, nie uwzględniając
2 obecnie odnalezionych w murze na poddaszu rynien
kamiennych”9. Wobec ustąpienia Hendla z funkcji
kierownika i wybuchu I wojny światowej żaden z omó-
wionych wyżej projektów odnowy Lubranki nie został
zrealizowany.
Projekty i prace Adolfa Szyszko-Bohusza
W I koncepcji zagospodarowania wzgórza wawel-
skiego z roku 1917 Adolf Szyszko-Bohusz przedstawił
kolejną propozycję projektową dla Lubranki. W archi-
wum zamku zachowały się szkice tego rozwiązania
w skali 1:10010. W tej propozycji bryła zwieńczenia
nawiązywała do stanu sprzed roku 1858, z ceglaną ścian-
ką poddasza i stożkowym dachem. Nowym pomysłem
było umieszczenie pomiędzy ścianką i okapem dachu
rzędu okien, umożliwiających oglądanie z poddasza
baszty panoramy miasta. Forma okien - o proporcjach
poziomego prostokąta, rozdzielonych wąskimi słupkami
- została zaczerpnięta z architektury modernistycznej
1 świadomie skontrastowana z zabytkowym detalem
baszty (fig. 9, 10).
Zachowane rysunki II koncepcji urządzenia Wawelu
z roku 1919 (projekt nazwany przez Szyszko-Bohusza
Panteonem) nie obejmują Lubranki. W III koncepcji
z roku 1939 Lubranka jest zwieńczona, podobnie jak
w pierwszej, stożkowym dachem11.
Jak wiadomo, proponowanego w wymienionych
koncepcjach dachu na Lubrance Szyszko-Bohusz nie
zrealizował, natomiast do wybuchu II wojny światowej
zdążył wykonać jedynie drobniejsze prace w tej baszcie,
w roku 1917 odnowiona została sala na i piętrze - m.in.
dodano na sklepieniu zwornik z Orłem, podobno własno-
ręcznie wykonany przez A. Szyszko-Bohusza12. Rysunki
architektoniczne dla prac w tej sali - obejmujące m.in.
wsporniki sklepienne, narożny kominek i ozdobne oku-
cia okien - wykonał rok wcześniej Karol Stryjeński13,
9 AZK Wawel, PZS-I-97.
10 AZK Wawel, PZS-R-XII/16.
11 AZK Wawel PZS-I/R-SB III/7; Majewski, Wawel..., il.
89-90.
12 F. Fuchs, Z historii odnowienia wawelskiego zamku 1905-
1939, Kraków 1962, s. 132, przyp. 115 (Bibl. Waw. 1); KZSP 4:
Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, s. 147.
13 AZK Wawel, PZS-R-XII/31, XII/32.
14 AZK Wawel, PZS-R-XII/33.
15 Z. Stryj eńska, Chleb prawie że powszedni, t. 1, oprać. M.
natomiast projekt okutych drzwi z motywami Orła
i Pogoni jest sygnowany przez samego Szyszko-Bohu-
sza(fig. 12)14. Autorką dekoracji malarskiej omotywach
roślinnych - wykonanej prawdopodobnie w roku 1918,
a obecnie zachowanej tylko śladowo - była Zofia
Stryjeńska15. W lipcu roku 1922 niski stożkowy dach,
ukryty za krenelażem, pokryto papą16. Wroku 1929
„Przedsiębiorstwo dla budowli żelbetowych E. Uderski
i sp.” z Krakowa wykonało dwa stropy: w poziomie
krenelaża („pod panoramą”, zapewne z usunięciem
wyżej wspomnianego dachu) i pod ostatnią kondyg-
nacją („pod zbiornikami” - tj. między VI i VII p.).
W archiwum zamku zachowały się projekty i dziennik
budowy17. W okresie 1929-1930 jedno z pomieszczeń
(zapewne w piwnicy lub przyziemiu) adaptowano dla
pomp wieży ciśnień i kotła centralnego ogrzewania18.
Z planów zamieszczonych w przewodniku Karola
Estreichera19 wynika, że urządzono lub odtworzono
spiralną klatkę schodową w zachodniej ścianie prze-
wiązki, łączącą poziom I i II piętra (tej klatki brak
na wspomnianej inwentaryzacji Hendla). Na zdjęciu
Bułhaka z lat trzydziestych baszta ma już płaski taras,
bez austriackiego dachu stożkowego, natomiast nadal
zachowany jest historyczny kontekst przestrzenny
- zaniknięcie skrzydła południowego zamku trójkątnym
szczytem (fig. 13).
W zakresie badań baszty zasługą A. Szyszko-Bo-
husza jest jednoznaczna identyfikacja tego obiektu
z nazwą Lubranka, co konsekwentnie podawał w swo-
ich artykułach20. Jednocześnie wprowadził jednak, bez
głębszego uzasadnienia, tezę o pochodzeniu Lubranki
z wieku XIV. W archiwum zamku nie zachowała się
z czasów jego kierownictwa dokumentacja badań ar-
chitektonicznych baszty sensu stricto.
Przekształcenia Lubranki w okresie okupacji
hitlerowskiej
W latach 1940-1943 dokonano znacznych, niekorzyst-
nych przeróbek baszty Lubranki, które skomplikowały
problem odnowy tego obiektu. Brak pełnej dokumentacji
tych prac, jednak porównanie stanu obecnego z inwenta-
ryzacją Pry lińskiego i Hendla, przy uwzględnieniu prac
wykonanych w okresie II Rzeczpospolitej, jednoznacz-
nie wyznacza zakres tych przeróbek. Wykonano dalsze
Grońska, Warszawa 1995, s. 42, 73, przyp. 76, 78, s. 256; kwerenda
mgr Agnieszki Janczyk.
16 AZK Wawel, PZS-I-53, dziennik budowy z r. 1922.
17 AZK Wawel, PZS-I-68-70.
13 AZK Wawel. PZS-I-98: Sprawozdanie z robót wykonanych
[...] od 1 października 1929 r. do 1 kwietnia 1930 r.
19 K. Estreicher, Kraków, Kraków 1938, s. 235 i 239.
211 A. Szyszko-Bohusz. Rotunda świętych Feliksa i Adaukta
(Najśw. P. Marii) na Wawelu (Rocz. Krak. 18: 1918, s. 51-80); Idem,
Wa\\’e! średniowieczny (Rocz. Krak. 23: 1932, s. 17^16, il. 10).
7
1858. Trudno zatem dziwić się, że zostały odrzucone,
co poświadcza adnotacja Hendla na drugim z rysun-
ków. W protokole z posiedzenia Komitetu Lokalnego
Krakowskiego 10 czerwca 1914 nie napisano wyraźnie
0 odrzuceniu, lecz zalecono, aby „przeprowadzić re-
staurację baszty Senatorskiej według projektu już przez
Komitet Krajowy zatwierdzonego, nie uwzględniając
2 obecnie odnalezionych w murze na poddaszu rynien
kamiennych”9. Wobec ustąpienia Hendla z funkcji
kierownika i wybuchu I wojny światowej żaden z omó-
wionych wyżej projektów odnowy Lubranki nie został
zrealizowany.
Projekty i prace Adolfa Szyszko-Bohusza
W I koncepcji zagospodarowania wzgórza wawel-
skiego z roku 1917 Adolf Szyszko-Bohusz przedstawił
kolejną propozycję projektową dla Lubranki. W archi-
wum zamku zachowały się szkice tego rozwiązania
w skali 1:10010. W tej propozycji bryła zwieńczenia
nawiązywała do stanu sprzed roku 1858, z ceglaną ścian-
ką poddasza i stożkowym dachem. Nowym pomysłem
było umieszczenie pomiędzy ścianką i okapem dachu
rzędu okien, umożliwiających oglądanie z poddasza
baszty panoramy miasta. Forma okien - o proporcjach
poziomego prostokąta, rozdzielonych wąskimi słupkami
- została zaczerpnięta z architektury modernistycznej
1 świadomie skontrastowana z zabytkowym detalem
baszty (fig. 9, 10).
Zachowane rysunki II koncepcji urządzenia Wawelu
z roku 1919 (projekt nazwany przez Szyszko-Bohusza
Panteonem) nie obejmują Lubranki. W III koncepcji
z roku 1939 Lubranka jest zwieńczona, podobnie jak
w pierwszej, stożkowym dachem11.
Jak wiadomo, proponowanego w wymienionych
koncepcjach dachu na Lubrance Szyszko-Bohusz nie
zrealizował, natomiast do wybuchu II wojny światowej
zdążył wykonać jedynie drobniejsze prace w tej baszcie,
w roku 1917 odnowiona została sala na i piętrze - m.in.
dodano na sklepieniu zwornik z Orłem, podobno własno-
ręcznie wykonany przez A. Szyszko-Bohusza12. Rysunki
architektoniczne dla prac w tej sali - obejmujące m.in.
wsporniki sklepienne, narożny kominek i ozdobne oku-
cia okien - wykonał rok wcześniej Karol Stryjeński13,
9 AZK Wawel, PZS-I-97.
10 AZK Wawel, PZS-R-XII/16.
11 AZK Wawel PZS-I/R-SB III/7; Majewski, Wawel..., il.
89-90.
12 F. Fuchs, Z historii odnowienia wawelskiego zamku 1905-
1939, Kraków 1962, s. 132, przyp. 115 (Bibl. Waw. 1); KZSP 4:
Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, s. 147.
13 AZK Wawel, PZS-R-XII/31, XII/32.
14 AZK Wawel, PZS-R-XII/33.
15 Z. Stryj eńska, Chleb prawie że powszedni, t. 1, oprać. M.
natomiast projekt okutych drzwi z motywami Orła
i Pogoni jest sygnowany przez samego Szyszko-Bohu-
sza(fig. 12)14. Autorką dekoracji malarskiej omotywach
roślinnych - wykonanej prawdopodobnie w roku 1918,
a obecnie zachowanej tylko śladowo - była Zofia
Stryjeńska15. W lipcu roku 1922 niski stożkowy dach,
ukryty za krenelażem, pokryto papą16. Wroku 1929
„Przedsiębiorstwo dla budowli żelbetowych E. Uderski
i sp.” z Krakowa wykonało dwa stropy: w poziomie
krenelaża („pod panoramą”, zapewne z usunięciem
wyżej wspomnianego dachu) i pod ostatnią kondyg-
nacją („pod zbiornikami” - tj. między VI i VII p.).
W archiwum zamku zachowały się projekty i dziennik
budowy17. W okresie 1929-1930 jedno z pomieszczeń
(zapewne w piwnicy lub przyziemiu) adaptowano dla
pomp wieży ciśnień i kotła centralnego ogrzewania18.
Z planów zamieszczonych w przewodniku Karola
Estreichera19 wynika, że urządzono lub odtworzono
spiralną klatkę schodową w zachodniej ścianie prze-
wiązki, łączącą poziom I i II piętra (tej klatki brak
na wspomnianej inwentaryzacji Hendla). Na zdjęciu
Bułhaka z lat trzydziestych baszta ma już płaski taras,
bez austriackiego dachu stożkowego, natomiast nadal
zachowany jest historyczny kontekst przestrzenny
- zaniknięcie skrzydła południowego zamku trójkątnym
szczytem (fig. 13).
W zakresie badań baszty zasługą A. Szyszko-Bo-
husza jest jednoznaczna identyfikacja tego obiektu
z nazwą Lubranka, co konsekwentnie podawał w swo-
ich artykułach20. Jednocześnie wprowadził jednak, bez
głębszego uzasadnienia, tezę o pochodzeniu Lubranki
z wieku XIV. W archiwum zamku nie zachowała się
z czasów jego kierownictwa dokumentacja badań ar-
chitektonicznych baszty sensu stricto.
Przekształcenia Lubranki w okresie okupacji
hitlerowskiej
W latach 1940-1943 dokonano znacznych, niekorzyst-
nych przeróbek baszty Lubranki, które skomplikowały
problem odnowy tego obiektu. Brak pełnej dokumentacji
tych prac, jednak porównanie stanu obecnego z inwenta-
ryzacją Pry lińskiego i Hendla, przy uwzględnieniu prac
wykonanych w okresie II Rzeczpospolitej, jednoznacz-
nie wyznacza zakres tych przeróbek. Wykonano dalsze
Grońska, Warszawa 1995, s. 42, 73, przyp. 76, 78, s. 256; kwerenda
mgr Agnieszki Janczyk.
16 AZK Wawel, PZS-I-53, dziennik budowy z r. 1922.
17 AZK Wawel, PZS-I-68-70.
13 AZK Wawel. PZS-I-98: Sprawozdanie z robót wykonanych
[...] od 1 października 1929 r. do 1 kwietnia 1930 r.
19 K. Estreicher, Kraków, Kraków 1938, s. 235 i 239.
211 A. Szyszko-Bohusz. Rotunda świętych Feliksa i Adaukta
(Najśw. P. Marii) na Wawelu (Rocz. Krak. 18: 1918, s. 51-80); Idem,
Wa\\’e! średniowieczny (Rocz. Krak. 23: 1932, s. 17^16, il. 10).
7