Studia Waweliana (13.2007)

Wyniki prac konserwatorskich przy srebrnych częściach ołtarza
w kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu

Pamięci Ojca i Dziadka - syn i wnuk

W ramach kompleksowej konserwacji kaplicy Zygmun-
towskiej, prowadzonej przez Międzyuczelniany Instytut
Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki na zlecenie Zarządu
Krakowskiej Katedry Metropolitalnej, reprezentowanego przez
księdza infułata Janusza Bielańskiego, w październiku roku
2002 rozpoczęto prace renowacyjne ołtarza. Restauracja objęła
zarówno drewniane elementy konstrukcji, które-zabezpieczane
były przez Adama Gosztyłę, jak i malowane obrazy, odna-
wiane przez Jadwigę Wyszyńską z Akademii Sztuk Pięknych
w Krakowie. Konserwację części metalowych powierzono
Wojciechowi Bochnakowi z zespołem, z Pracowni Konserwacji
Metalu Muzeum Narodowego w Krakowie, w którego skład
weszli: Anna Bogusz, Małgorzata Skwarczyńska oraz Ryszard
Perzanowski. Od 9 października 2002 do 30 marca 2003 prze-
prowadzano prace renowacyjne, poczynając od analizy osadów
pokrywających powierzchnię zabytku i identyfikacji składu
stopu, z którego wykonano ołtarz, a następnie przywracając
w miarę możliwości jego pierwotny wygląd, dorabiając braku-
jące elementy, aż po zabezpieczenie całości przed szkodliwym
działaniem czynników atmosferycznych. Prace konserwatorskie
pozwoliły na identyfikację technik obróbki metalu za pomocą
których wykonano obiekt, a także doprowadziły do ujawnienia
nieznanych dotąd szczegółów konstrukcyjnych oraz rozwiązań
technologicznych.

Ołtarz, wykonany na zamówienie króla Zygmunta Starego
w Norymberdze w latach 1531-1538, składa się z nastawy
w formie pentaptyku, wspartej na predelli w kształcie pro-
stokątnej skrzyni z profilowanym cokołem i gzymsem, dodat-
kowo na bokach umieszczono wydatne wolutowe kroksztyny
stanowiące podstawę dla nieruchomych skrzydeł. Środkowa
część nastawy zbudowana jest z czterech płaskorzeźb, z któ-
rych każdą ujęto w obramowanie, a następnie wmontowano
w ramę stanowiącą szkielet metalowej konstrukcji, która jest
złożona z trzech elementów: dwuczęściowej listwy okalającej
płaskorzeźby oraz części dekorowanej wiciowym ornamentem
fitomorficznym. Całość została skręcona srebrnymi śrubami1,
a płaskorzeźbione płyty umocowano w ramach srebrnymi
nitami-zawleczkami. Analogiczne rozwiązanie konstrukcyjne
zastosowano przy montażu skrzydeł. Predella została złożona
z ośmiu części skręconych śrubami. Schowek w formie pudła
ozdobiono 24 blachami z Orłami Zygmuntowskimi i dekora-

j Podczas demontażu okazało się, że w dwóch miejscach - u szczytu
ramy na środku nad sceną Zaśnięcia NPMarii oraz na skrzyżowaniu
ramy w górnym lewym rogu sceny Ofiarowania NPMarii w miejsce
śrub wbito gwoździe. Prawdopodobnie zostały one tam umieszczone
podczas prac prowadzonych przez Edmunda Korosadowicza w r.
1902.

cją roślinną. Na podniebiu schowka pierwotnie umieszczono
dziesięć złoconych rozet. Wysokość ołtarza wynosi 216,5 cm
wysokości i 174,5 cm szerokości (przy otwartych skrzydłach
odsłony świątecznej), predella ze schowkiem na paramenty
liturgiczne liczy 183 cm długości i 30,5 cm wysokości. Wy-
niki analizy próbki pobranej z jednej z zawleczek wskazują,
że podstawowym surowcem służącym do wykonania ołtarza
było srebro próby 927, co wg dzisiejszych standardów odpo-
wiada kruszcowi dobrej jakości. Jako lutu używano srebra
próby 675, porównywalnego ze współczesnym „średnim"
lutem. Wszystkie części ołtarza noszą ślady wężyków pro-
bierczych (fig. 1), co pozwala przypuszczać, że uczciwość
złotników norymberskich w 1. połowie wieku XVI nie była
powszechna. Dla porównania, pochodzące z tego samego
czasu i młodsze wyroby złotników krakowskich nie są zna-
kowane puncami miejskimi gwarantującymi określony skład
stopu, ani też nie mają śladów po pobieranych próbkach.

Stan zachowania

Ogólny stan zachowania ołtarza można określić jako
dobry. Całość pokryta była siarczkami, kurzem i woskiem
(zwłaszcza w dolnej części ołtarza). Srebrne blachy wielokrot-
nie niefachowo czyszczono, wskutek czego ich powierzchnia
została silnie porysowana, a w zagłębieniach osadziły się
drobiny kredy. Z tej samej przyczyny złocenia ołtarza zostały
w niektórych miejscach dość przetarte, zwłaszcza we fronto-
wej części predelli i innych, bardziej dostępnych miejscach.
Ubytki i zniszczenia były stosunkowo nieznaczne; w scenie
Ofiarowania w świątyni oraz Zaśnięcia NPMarii urwano zło-
cone płomienie świec, a w uchu sendeka w scenie Obrzezania
widniała dziura. Ponadto brakowało czterech złoconych rozet
w schowku predelli, listwy usztywniającej drzwiczki predelli
od wewnątrz, zamka i klucza w drzwiczkach, a także liści
dekoracji w obu kroksztynach. W malowanej części ołtarza
brakowało dwóch rozetek pod śruby.

Przebieg prac konserwatorskich

Podczas prac konserwatorskich przeprowadzono kom-
pletny demontaż metalowych części ołtarza, rozkładając
go na najmniejsze elementy składowe. Odkręcono zawiasy
skrzydeł ruchomych. Wymontowano obrazy ze skrzydeł
bocznych. Rozkręcono i ponumerowano śruby mocujące
część środkową do ramy. Zdjęto srebrne listwy okalające
malowane kwatery skrzydeł ruchomych, przybite srebrnymi
ćwieczkami. Wyjęto srebrne płyciny, odnitowując je od ramy.
W podobny sposób rozmontowano ramę oraz predellę wraz
ze schowkiem. Z wszystkich elementów srebrnej dekoracji
ołtarza zmyto wodą destylowaną brud i kurz. Przy użyciu
benzyny usunięto następnie liczne zacieki z wosku (obecne

134