DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.31852#0130
grupy budowli i jego rolą nie tylko religijną lecz również społeczną^. w literaturze polskiej obszerne
studium dotyczące tych zagadnień opracowała K. Józefowiczówna^.
Teksty źródłowe przekazują informacje o pierwszych chrztach udzielanych większym grupom ludzi
w Jordanie, w miejscu, w którym został ochrzczony Chrystus oraz w innych, w których udzielał
chrztu św. Jan. Miejscem udzielania tego sakramentu stały się również źródła uznane za święte,
a związane z imionami męczenników czy wydarzeniami z życia Zbawiciela^. Następnym etapem
było urządzanie specjalnych pomieszczeń w obrębie antycznych domów przystosowanych do pełnienia
roli kościołów takich jak ten w Nazarecie pod kościołem Zwiastowania czy najpełniej znany z Dura
Europos (Ryc. 41, Ryc. 42)^. Do tej kategorii należą też liczne rzymskie W okresie kiedy
chrześcijańskie świątynie zaczęto lokować w odrębnych, specjalnie na ten cel przeznaczonych
budynkach, funkcje baptysteriów pełnić zaczęły niewielkie pomieszczenia przylegające bezpośrednio
do głównej przestrzeni kościoła, niezwykle proste, bezapsydowe lub z jedną apsydą. W ich wnętrzu
lokowano baseny połączone często kanałami ze źródłem znajdującym się w pobliżu i zasilającym
basen w źywąf" (Ryc. 40)^'. W miarę rozwoju chrześcijańskiej architektury sakralnej bap-
tysteria stawały się założeniami o coraz bogatszych formach. Towarzyszyły im pomieszczenia pomoc-
nicze związane z kolejnymi etapami rytu chrzcielnego'^. Lokalizacja oraz konfiguracja baptysterium
z innymi budowlami towarzyszącymi nie podlegała sztywnym regułom, zależąc zawsze od indy-
widualnych warunków i potrzeb. Podobne zjawisko występuje w przypadku miejsca basenów chrzciel-
nych w obrębie samego baptysterium lub w kościele pełniącym różnorodne funkcje liturgiczne. Baseny
umieszczano w apsydach lub niszach, w narożnikach lub przy ścianie naprzeciw wejścia czy wreszcie
centralnie, pośrodku budowli. Pisciny umieszczane we wnętrzu kościołów lokowane były zarówno
w północnej, jak i południowej nawie, w wydzielonych kaplicach lub w zachodniej części nawy
głównej, w aneksach przyprezbiterialnych czy kaplicach otwierających się do transeptu. Przez całe
pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa architektura baptysteriów w ramach ogólnej typologii poszczycić
się może wyjątkową wielością zastosowanych rozwiązań i form'^. Na tle ogromnej liczby zabytków
z terenu całej Europy, Bliskiego Wschodu oraz Afryki północnej lednicka budowla centralna z dwoma
basenami stanowi przykład rozwiązania szczególnego typu. Jest to bowiem niewątpliwie budowla
autonomiczna, której całe wnętrze podporządkowane jest basenom, lecz równocześnie budowla
organicznie związana z budynkiem nie będącym kościołem (por. rozdz. nast.). Zarówno monumentalna
monografia Rhatchatriana, jak i inne opracowania omawiające dany region czy poszczególne przykłady
wykazują jednak, że w kontekście otoczenia określenie budowli na Ostrowie jako baptysterium nie
natrafia na przeszkody.
Elementem odgrywającym istotną rolę w interpretacji i datowaniu basenów lednickich jest ich
głębokość. Dno basenu północnego spoczywało mniej więcej na głębokości ok. 30 cm, natomiast
basenu południowego zaledwie 10-15 cm poniżej poziomu posadzki. Większość zabytków tego typu
zachowanych do naszych czasów jest znacznie głębsza. Już jednak w okresie wczesnochrześcijańskim
znaleźć można nie tylko baseny, do których zstępowało się po kilku stopniach i które pozwalały na
publikacji. Cennym dopełnieniem jest pozycja A. Grabara z roku 1980. Oprócz opracowań zajmujących się całością zagadnienia
niemal każdy region Europy posiada odrębne pozycje dotyczące baptysteriów lokalnych. Wynikom badań z ostatnich lat z zakresu
archeologii chrześcijańskiej, w których wiele miejsca zajmuje problem baptysteriów pierwszego tysiąclecia, poświęcono XI Kongres
Archeologii Chrześcijańskiej (21-28.09.1986). Por. Actes XI CIAC 1989, t. 1-111.
336 E. Cattaneo 1970, s. 171-195; P.A. Fevrier 1986, s. 1-9; P. De Palol 1989, s. 559-605; B. Dufay 1989, s. 637-650; V. Saxer 1989,
s. 917-1033; Ch. Bonnet 1989, s. 1407-1426; 1. Guyon 1989, s. 1427-1449.
337 K. Józefowiczówna 1967, s. 31-128.
338 B. Bagatti 1957, s. 213-214; V. Pacheco, J.M. Galan 1965, s. 224-225; M. Ben-Pechat 1990, s. 514-517.
339 C.H. Kraeling 1967, s. 25-27; B. Filarska 1983, s. 24-28.
340 B. Filarska 1983, s. 36, literatura w przyp. nr 40^14 na s. 216-217; L. Reekmans 1989, s. 862-874; V. Saxer 1989, s. 931-932.
341 B. Bagatti 1957, s. 218-222; 1971, s. 258-259; A. Grabar 1980, s. 12-13; A. Khatchatrian 1982, s. 11-13; J-Ch. Picard 1989,
s. 1459-1460.
342 G. Davies 1969, s. 27-31; A. Khatchatrian 1982, s. 38-42.
343 Por. przyp. 335; G. Davies 1969, s. 1-42; M. Ben-Pechat 1990, s. 508-511.
104
studium dotyczące tych zagadnień opracowała K. Józefowiczówna^.
Teksty źródłowe przekazują informacje o pierwszych chrztach udzielanych większym grupom ludzi
w Jordanie, w miejscu, w którym został ochrzczony Chrystus oraz w innych, w których udzielał
chrztu św. Jan. Miejscem udzielania tego sakramentu stały się również źródła uznane za święte,
a związane z imionami męczenników czy wydarzeniami z życia Zbawiciela^. Następnym etapem
było urządzanie specjalnych pomieszczeń w obrębie antycznych domów przystosowanych do pełnienia
roli kościołów takich jak ten w Nazarecie pod kościołem Zwiastowania czy najpełniej znany z Dura
Europos (Ryc. 41, Ryc. 42)^. Do tej kategorii należą też liczne rzymskie W okresie kiedy
chrześcijańskie świątynie zaczęto lokować w odrębnych, specjalnie na ten cel przeznaczonych
budynkach, funkcje baptysteriów pełnić zaczęły niewielkie pomieszczenia przylegające bezpośrednio
do głównej przestrzeni kościoła, niezwykle proste, bezapsydowe lub z jedną apsydą. W ich wnętrzu
lokowano baseny połączone często kanałami ze źródłem znajdującym się w pobliżu i zasilającym
basen w źywąf" (Ryc. 40)^'. W miarę rozwoju chrześcijańskiej architektury sakralnej bap-
tysteria stawały się założeniami o coraz bogatszych formach. Towarzyszyły im pomieszczenia pomoc-
nicze związane z kolejnymi etapami rytu chrzcielnego'^. Lokalizacja oraz konfiguracja baptysterium
z innymi budowlami towarzyszącymi nie podlegała sztywnym regułom, zależąc zawsze od indy-
widualnych warunków i potrzeb. Podobne zjawisko występuje w przypadku miejsca basenów chrzciel-
nych w obrębie samego baptysterium lub w kościele pełniącym różnorodne funkcje liturgiczne. Baseny
umieszczano w apsydach lub niszach, w narożnikach lub przy ścianie naprzeciw wejścia czy wreszcie
centralnie, pośrodku budowli. Pisciny umieszczane we wnętrzu kościołów lokowane były zarówno
w północnej, jak i południowej nawie, w wydzielonych kaplicach lub w zachodniej części nawy
głównej, w aneksach przyprezbiterialnych czy kaplicach otwierających się do transeptu. Przez całe
pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa architektura baptysteriów w ramach ogólnej typologii poszczycić
się może wyjątkową wielością zastosowanych rozwiązań i form'^. Na tle ogromnej liczby zabytków
z terenu całej Europy, Bliskiego Wschodu oraz Afryki północnej lednicka budowla centralna z dwoma
basenami stanowi przykład rozwiązania szczególnego typu. Jest to bowiem niewątpliwie budowla
autonomiczna, której całe wnętrze podporządkowane jest basenom, lecz równocześnie budowla
organicznie związana z budynkiem nie będącym kościołem (por. rozdz. nast.). Zarówno monumentalna
monografia Rhatchatriana, jak i inne opracowania omawiające dany region czy poszczególne przykłady
wykazują jednak, że w kontekście otoczenia określenie budowli na Ostrowie jako baptysterium nie
natrafia na przeszkody.
Elementem odgrywającym istotną rolę w interpretacji i datowaniu basenów lednickich jest ich
głębokość. Dno basenu północnego spoczywało mniej więcej na głębokości ok. 30 cm, natomiast
basenu południowego zaledwie 10-15 cm poniżej poziomu posadzki. Większość zabytków tego typu
zachowanych do naszych czasów jest znacznie głębsza. Już jednak w okresie wczesnochrześcijańskim
znaleźć można nie tylko baseny, do których zstępowało się po kilku stopniach i które pozwalały na
publikacji. Cennym dopełnieniem jest pozycja A. Grabara z roku 1980. Oprócz opracowań zajmujących się całością zagadnienia
niemal każdy region Europy posiada odrębne pozycje dotyczące baptysteriów lokalnych. Wynikom badań z ostatnich lat z zakresu
archeologii chrześcijańskiej, w których wiele miejsca zajmuje problem baptysteriów pierwszego tysiąclecia, poświęcono XI Kongres
Archeologii Chrześcijańskiej (21-28.09.1986). Por. Actes XI CIAC 1989, t. 1-111.
336 E. Cattaneo 1970, s. 171-195; P.A. Fevrier 1986, s. 1-9; P. De Palol 1989, s. 559-605; B. Dufay 1989, s. 637-650; V. Saxer 1989,
s. 917-1033; Ch. Bonnet 1989, s. 1407-1426; 1. Guyon 1989, s. 1427-1449.
337 K. Józefowiczówna 1967, s. 31-128.
338 B. Bagatti 1957, s. 213-214; V. Pacheco, J.M. Galan 1965, s. 224-225; M. Ben-Pechat 1990, s. 514-517.
339 C.H. Kraeling 1967, s. 25-27; B. Filarska 1983, s. 24-28.
340 B. Filarska 1983, s. 36, literatura w przyp. nr 40^14 na s. 216-217; L. Reekmans 1989, s. 862-874; V. Saxer 1989, s. 931-932.
341 B. Bagatti 1957, s. 218-222; 1971, s. 258-259; A. Grabar 1980, s. 12-13; A. Khatchatrian 1982, s. 11-13; J-Ch. Picard 1989,
s. 1459-1460.
342 G. Davies 1969, s. 27-31; A. Khatchatrian 1982, s. 38-42.
343 Por. przyp. 335; G. Davies 1969, s. 1-42; M. Ben-Pechat 1990, s. 508-511.
104