Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (30.1968)

JERZY KOWALCZYK

INSPIRACJE SERLIA I WĄTKI ANTYCZNE W FASADZIE POZNAŃSKIEGO RATUSZA

(Streszczenie referatu wygłoszonego
Fasada ratusza w Poznaniu za-
wdzięcza swą wybitną formę prze-
budowie dokonanej w latach 1550—
1560 przez muratora Giovanniego
Battistę Quadro z Lugano z inicja-
tywy energicznych, wykształconych
burmistrzów i wójtów poznańskich
tego czasu. Rada Miejska zawarła
3.III.1550 kontrakt z Quadro na
wzmocnienie wieży oraz podwyż-
szenie i rozbudowę gotyckiego ra-
tusza w kierunku ' zachodnim. Dwa
lata później Quadro został zaanga-
żowany na okres 10 lat jako archi-
tekt miejski. Piastując to stano-
wisko dokonał on w drugiej fazie
dalszej rozbudowy gmachu, tym ra-
zem od strony wschodniej, dosta-
wiając fasadę z trójkondygnacjową
loggią arkadową i modernizując re-
prezentacyjną wielką sień w II kon-
dygnacji z bogatą dekoracją skle-
pienną (ukończona 1555). Quadro
budując renesansową fasadę z loggią
nawiązał do pierwotnej loggi gotyc-
kiej w parterze. Skarpy flankujące
elewację główną rozbudował i pod-
wyższył oraz wstawił między nie
trzykondygnacjową loggię i oparł
na. nich wieżyczki attyki (wg W.
Bettenstaedta).
Fasada jest złożona z dwu czło-
nów zestawionych jeden nad dru-
gim: trzykondygnacjowej logii oraz
wysokiej attyki. Elementy te łączą
się ze sobą bardziej ideowo niż for-
malnie.
Motyw logii posiada tu nie-
wątpliwie antyczny rodowód. W
architekturze rzymskiej wielokon-
dygnacjowe loggie były po prostu
spiętrzonymi portykami stosowany-
mi wewnątrz i zewnątrz budowli
(bazyliki, kurie) oraz wokół placów
publicznych. Loggie i portyki zo-
stały odziedziczone przez publiczne
budowle średniowiecznych miast
włoskich, wznoszone niekiedy w po-
łączeniu z attyką, np. bazylika w
Padwie (Palazzo della Raggione,
1306) i inne. Podobnie było w go-
tyckich miastach zaalpejskich. W
okresie renesansu loggie w budow-
lach municypalnych były nadal po-
wszechne (Werona, Padwa, Wenecja)
i były wyrazem spotęgowania świa-
domej tradycji pod wpływem „od-
nalezionego” traktatu Witruwiusza
i studiów nad ruinami antycznymi.

na zebraniu naukowym Oddziału
Ratusz poznański stanowi wczesny
przykład przeszczepienia za Alpy
tego motywu. Ale nawet we Wło-
szech nie budowano gmachów miej-
skich z loggiami w trzech kondyg-
nacjach, rezerwując to dla pałaców
i willi. Dlatego poznańskie prae-
torium zajmuje pozycję szczególną
w architekturze europejskiej.
Kompozycja fasady, w której
loggie flankowane są ryzalitami lub
wieżami, prowadzi nas również do
starożytności. Motyw ten występo-
wał początkowo w bramach, miej-
skich Grecji i Rzymu. Później prze-
szedł do architektury rezydencjonal-
nej (Spalato), aby znaleźć kontynua-
cję w budownictwie cesarstwa
zachodnio-bizantyjskiego (Rawenna)
i w średniowiecznych miastach
włoskich (Wenecja — Fondaco dei
Turchi z 1. poł. XIII w.). W okresie
renesansu miało miejsce zjawisko
raczej niezależnego od antyku, po-
wtórnego odkrycia rozwiązania
logii między dwiema wieżami, przede
wszystkim w willach (wg J.S. Acker-
mana). Niewątpliwie dużą zasługę
w rozpowszechnieniu tego typu roz-
wiązania w architekturze europej-
skiej XVI w. miał boloński teoretyk
Sebastian Serlio. Zamieścił on w
III księdze swego traktatu architek-
tonicznego (I wyd. Wenecja 1540)
elewację wzorcowej willi Alfonsa I
w Poggio Reale (1487, arch. Giulia-
no da Maiano), wreszcie sam w tym
duchu projektował rezydencje. Jeśli
w ratuszu poznańskim znalazło się
podobne rozwiązanie, to było to wy-
nikiem posługiwania się przez bu-
downiczego traktatem Serlia, będą-
cym kluczem do zrozumienia struk-
tury fasady.
Na pewne związki między poz-
nańskim ratuszem a dziełem Serlia
pierwszy zwrócił uwagę F. Teubner
w 1911 r. Skojarzył on formę deko-
racji sklepień wielkiej sieni i portali
zewnętrznych z wzorami Serlia. W
jego ślady poszedł W. Bettenstaedt,
rozciągając oddziaływanie na malo-
widła elewacji. Ale pruscy histo-
rycy sztuki nie mieli w ręku orygi-
nalnych wydań poszczególnych ksiąg
traktatu (uznawali go za wydaw-
nictwo od początku zwarte) i stąd
powstały błędne sformułowania.
Okazuje się bowiem, że Quadro rpq-

Warszawskiego w dniu 9.XI.1966 r.)
siał korzystać przynajmniej z trzech
ksiąg Serlia: ks. IV (1 wyd. Wene-
cja 1537), ks. III (1 wyd. Wenecja
1540) i Extraordinario libro (1 wyd.
Lion 1551). Związek z traktatem
Serlia wykazują następujące ele-
menty:
1. układ kasetonów i ornamen-
tacja sklepień wielkiej sieni,
2. architektoniczny system logii,
3. forma schodów zewnętrznych
i wewnętrznych przy loggii,
4. kształt portali zewnętrznych
w logii 1.piętra,
5. 'dekorowanie ścian .motywem
boni w technice sgraffito,
6. polichromia tynków 3. kon-
dygnacji loggii imitujących
marmur.
Zagadnienia kolorystyki fasady
zostały wnikliwie opracowane przez
A. Rogałankę („Biul. Hist. Sztuki”
1955, nr 2), natomiast autor niniej-
szego referatu zajął się przede
wszystkim problemami architek-
tury i rzeźby.
System arkad został całko-
wicie zaczerpnięty z traktatu Serlia.
Quadro zastosował w Poznaniu wie-
lokondygnacjową loggię systemu fi-
larowo-półkolumnowego. Jest to
pierwsza i jakże wspaniała fasada
kolumnowa w Polsce i jedna z naj-
wcześniejszych w architekturze za-
alpejskiej. Wybrany przez Quadra
system filarowo-kolumnowy jest
jednym z wariantów postulowanych
przez Serlia w IV księdze traktatu.
Jest to wariant oznaczony literą
„C”. System ten został zaczerpnięty
z budowli rzymskich: z Koloseum
i Teatru Marcellusa. Nie poszedł
jednak Serlio za tymi przykładami,
jeśli chodzi o gradację wielkości
spiętrzonych kondygnacji, zalecając
bowiem zmniejszenie wysokości o
J/4 (a więc całkowicie odwrotnie niż
w Koloseum) opowiedział się za
teorią witruwiańską. Również
Quadro zgodnie z zaleceniami Serlia
dał kolumny coraz niższe: w I kond.
— 345 cm, II — 330 cm, III —
235 cm. Jednakże w fasadzie poz-
nańskiej kondygnacje zmniejszają
się w sposób niezbyt harmonijny,
co było spowodowane różną wyso-
kością wnętrz ratusza.
Zdwojenie arkad w najwyższej
kondygnacji jest także zgodne z

401