Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (30.1968)

LECH KRZYŻANOWSKI

GDAŃSKIE NAGROBKI KOSÓW I BAHRÓW

Wśród licznych dzieł sepulkralnych gdańskiej szko-
ły rzeźbiarskiej okresu manieryzmu pomniki rodzin-
ne Kosów i Bahrów zajmują szczególne miejsce. Wy-
jątkowa na terenie Polski kompozycja, skala i ranga
artystyczna tych nagrobków wywarła wpływ na póź-
niejsze dzieła nie tylko na terenie Gdańska. Ważne
jest również ich znaczenie dla rozwoju motywu po-
staci klęczących w polskiej plastyce nagrobnej, na
co zwrócił uwagę Władysław Tatarkiewicz k Okolicz-
ności powstania obydwu monumentów nie zostały
dotychczas dostatecznie wyjaśnione. Również i daty
powstania oraz problem autorstwa pozostają wśród
sprzecznych niejednokrotnie stwierdzeń2. Zagadnienie
1 W. TATARKIEWICZ, Nagrobki z figurami klęczącymi,
(Studia Renesansowe, t. I), Wrocław 1956, s. 274; uzupeł-
niony artykuł ukazał się w tomie O sztuce polskiej XVII
i XVIII wieku, architektura, rzeźba, Warszawa 1966, s. 400.
W dalszym ciągu artykułu będę się powoływał na publi-
kację nowszą.
2 Po opublikowaniu legend epitafijnych przez Sz. STA-
ROWOLSKIEGO, Monumenta Sarmatarum, Cracovia 1665,
s. 341, 351, pierwszą wzmiankę o pomniku Kosów zamieścił
I. C. KRETSCHMER, Die Ziesterienser-Abtei Glina (Ge-
schichte und Beschreibung der Klbster in Pomerellen, H. 1),
Danzig 1847, s. 49. Sugestię o autorstwie Willema van den
Blocke, powołując się na gdański nagrobek Bahrów, wysu-
nął wraz z datowaniem „przed 1620” Th. HIRSCH, Das Kla-
ster Glina. Ein Beitrag zur Geschichte der Westpreussischen
Kunstbauten (Programm der Offentlichen Prufung der Zo-
glinge des Stddtische Gymnasiums zu Danzig), Danzig 1850,
s. 34. Tezę swoją powtórzył kilka miesięcy później w uzu-
pełnionym artykule Das Klaster Glina, „Neue Preussische
Provinzial-Blatter” (dalej cytowane NPPB), t. X, Kónigs-
berg 1850, s. 54; — G. CUNY, Danzigs Kunst und Kultur
in XVI und XVII Jahrhundert, Frankfurt am Main 1910,
s. 79 podtrzymał datowanie „ok. 1620” określając autora
„raczej Wilhelma niż Abrahama non dem Błock”. Nie prze-
szkodziło mu to w kilka lat później, powołując się na cy-
towaną wyżej pracę, przyznać autorstwo obydwu dzieł Abra-
hamowi — w artykule Der Bildhauer Willem Boy und die
kiinstlerische Beziehungen zwischen Schweden und Danzig
im XVI und XVII Jahrhundert, „Mitteilungen des West-
preussischen Geschichtsvereins” (dalej cytowane MWG) XX,
Danzig 1921, s. 2, s. 16-22; - T. KRUSZYŃSKI, Stary Gdańsk
i historya jego sztuki, Kraków [1913], s. 111, jako autora
podał Willema lub Abrahama. Za Abrahamem opowiedział
się B. MAKOWSKI, Sztuka na Pomorzu, Toruń 1932, s. 95,

źródeł formy artystycznej pomników i następstw w
późniejszym rozwoju rzeźby nagrobnej pozostało
otwarte mimo pewnych ustaleń 3. Ten stan rzeczy był
zachętą do podjęcia badań4.
Nagrobek Kosów w katedrze oliwskiej stoi
przy zachodniej ścianie nawy północnej, wykonany
z piaskowca, marmurów i alabastru5 (il. 1). Wąski
cokół, opatrzony na froncie tablicami z legendą epi-
tafijną 6, dźwiga szerszą od siebie, prostokątną płytę,
na której klęczą stłoczone między czterema obeliska-
mi pełnoplastyczne postacie Kosów o wymiarach
zbliżonych do naturalnych. Przy ścianie, powyżej
płyty wznosi się szeroka, uskokiem cofnięta struktura
a także G. DEHIO, E. GALL, Deutschordensland Preussen,
Mtinch en—Berlin 1952, s. 50 dodając „przypuszczalnie” i da-
tując „ok. 1615”; - Z. HORNUNG, Gdańska szkoła rzeź-
biarska na przełomie XVI i XVII wieku (Teka Komisji Hi-
storii Sztuki, t. I, Toruń 1959, Tow. Nauk, w Toruniu,
s. 110) uznał nagrobki Kosów i Bahrów za dzieła szkoły
Willema z 1. ćw. XVII w., chociaż przyznał, że postacie
pary małżonków Kosów mogą być dziełem samego Wille-
ma. Ostatnio TATARKIEWICZ, jw., s. 412 podtrzymał tra-
dycyjną tezę o autorstwie Willema wraz z datowaniem „ok.
1620”. Nie jest to lista pełna, ale jedynie zestawienie waż-
niejszych pozycji.
3 Por. Historia sztuki polskiej w zarysie, praca zbio-
rowa pod red. T. DOBROWOLSKIEGO i W. TATARKIE-
WICZA, wyd. I, Kraków 1962, t. II, s. 156. W wydaniu II
z 1965 r. interesujący nas fragment tekstu nie uległ mo-
dyfikacji; - TATARKIEWICZ, jw.
4 Wstępną wersję niniejszego artykułu przedstawiłem na
II konkursie Stów. Hist. Sztuki w 1956 r., por. ,,Biul. Hist.
Sztuki” XIX, 1957, nr 2, s. 191. Pragnę w tym miejscu wy-
razić głęboką wdzięczność P. Prof. drowi Zbigniewowi Hor-
nungowi, którego przyjazne i cenne uwagi były mi bardzo
pomocne w dalszym opracowywaniu tematu.
5 Poszczególne elementy pomnika wykonane z nastę-
pujących materiałów: rzeźba pełnoplastyczna, cokół i płyta,
na której klęczą Kosowie — z piaskowca; tło powyżej na-
grobka, przytwierdzona hakami (późniejsza) tablica z le-
gendą epitafijną - z czarnego marmuru; alabaster - po-
stać zakonnika i krucyfiks; wapień brunatnoczerwony —
obeliski; marmur brązowawy - pierwotne tablice epitafijne,
kolumienki. Herby i pełnoplastyczne rzeźby pokryte war-
stwą malarską (na herbach niewątpliwie późniejszą).
6 Obecnie pomnik jest opatrzony trzema rodzajami in-
skrypcji: 1. Pierwotna legenda epitafijna z 1600 r., umiesz-

445