Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (30.1968)

JERZY PIETRUSIŃSKI

PORTAL ŚW. STANISŁAWA W STARYM ZAMKU

Nieopodal Wrocławia w Starym Zamku1 pod So-
bótką znajduje się kościół parafialny św. Stanisła-
wa bpa, wzniesiony z kamienia w opus incertum jako
orientowana, jednonawowa budowla z prostokątnym
prezbiterium i sąsiadującym z nim od północy anek-
sem oraz wieżą zachodnią, w której zapewne mieściło
się wejście na emporę zawieszoną na kroksztynach
w przyległej części nawy. Prezbiterium ma sklepie-
nie krzyżowe na żebrach zawęźlonych rozetowym
zwornikiem i spływających na narożne kolumienki.
Do wnętrza nawy prowadzi od południa portal (il. 1)
z trzema parami kolumienek w uskokowych oście-
żach, zwieńczony archiwoltami o łuku zaostrzonym
i noszący ślady prawdopodobnie pierwotnej poli-
chromii o barwach szafranu, zgasłej już dziś czer-
wieni, zszarzałych zieleni i błękitów. W portalu,
ukrytym obecnie w dobudówce kruchty, tkwi nad
wejściem (140 X 221 cm) dwustronnie płaskorzeźbio-
ny tympanon, wykonany w całości wraz z dekoracją
rzeźbiarską z jednego bloku piaskowca (155 X 100 X
X 24 cm), niestety uszkodzonego pęknięciem. Na
awersie (il. 4) przedzielonym kolumienką przedsta-
wiono Madonnę tronującą z Dzieciątkiem i stojącego
in pontificalibus biskupa, w mitrze i bodaj także
w paliuszu, z pastorałem w lewej dłoni, podczas gdy
1 Stary Zamek, uprzednio Kwieciszów — niem. Quetsch,
Queitsch, Queitisch, a także Altenburg i Leukirch; — por.
H. NEULING, Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen
Stiftungen bis zum Ausgange des Mittelalters, Breslau 1902,
s. 2 i 246; — J. JUNGNITZ, Visitationsberichte der Diozese
Breslau, I, Breslau 1902, s. 396; — B. PANZRAM, Geschicht-
liche Grundlagen der altesten schlesischen Pfarrorganisation,
Breslau 1940, s. 99 nr 315; — S. ROSPOND, Słownik nazw
geograficznych Polski Zachodniej i Północnej, I, Wrocław-
-Warszawa 1951, s. 155.
2 Spośród omówień i ważniejszych wzmianek, pomija-
jąc literaturę ogólną, popularnonaukową i piśmiennictwo
o kulcie św. Stanisława, przytoczymy: H. LUTSCH, Ver-
zeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Schlesien, II,
Breslau 1889, s. 189-192; - E. WIESE, Die Plastik [w:] Die
Kunst in Schlesien, Berlin 1927, s. 133-134; - M. GĘBARO-
WICZ, Architektura i rzeźba na Śląsku do schyłku XIV
wieku [w:] Historja Śląska od najdawniejszych czasów do
roku 1400 (praca zbiorowa pod red. W. SEMKOWICZA), III,
Kraków 1936, s. 37; — M. KOSIŃSKA, Zarys ikonografii
św. Stanisława bpa na podstawie zabytków krakowskich
do połowy XVI wieku, „Sprawozdania Poznańskiego To-
warzystwa Przyjaciół Nauk” XVI, Poznań 1949, s. 98; —
Z. SWIECHOWSKI, Architektura na Śląsku do połowy XIII
wieku, Warszawa 1955, s. 63-66 i in; - T. KOZACZEWSKI,
Jednonawowe kościoły romańskie na Dolnym Śląsku, „Ze-
szyty Nauk Polit. Wrocł.” XVI, architektura, 1957, z. 2,

prawa wzniesiona jest-do błogosławienia podobnie
jak prawa ręka Chrystusa tronującego na łonie
Marii.
Jakkolwiek kościół nie ma potwierdzonej źród-
łami pisanymi metryki czasu powstania, to jednak
bywał on na ogół zgodnie w dotychczasowej litera-
turze 2 datowany na 3. ćw. XIII stulecia. Czasem
tylko dawano wyraz wątpliwościom, czy zmieniane
w ciągu wieków Stanisławowe wezwanie można
uważać za pierwotne, a w związku z tym wysuwano
zastrzeżenia dotyczące identyfikacji figury biskupa
ze św. Stanisławem3. Tym niepotrzebnym, jak się
przekonamy, skrupułom badawczym towarzyszyło
także sporadycznie powątpiewanie w jednorodność
kompozycji portalu, a nawet samego tympanonu4 —
zapatrywanie w naszym przekonaniu całkowicie bez-
podstawne i niesłuszne, albowiem elementy detalu
architektoniczno-rzeźbiarskiego prezbiterium i por-
talu wykazują niezawodnie jednolity charakter pro-
fili, szczegółów i motywów, jednorodne cechy war-
sztatowe, a co za tym idzie, elementy te zostały wy-
konane niewątpliwie równocześnie5. Jedyna uzasad-
niona wątpliwość tyczyć się może granitowych lwów
strzegących portalu, od których najpewniej miejsco-
wość wzięła jedną ze swoich nazw; interesujące
s. 33—63; — A. SŁAWSKA, Ikonografia polskich legend śred-
niowiecznych [w:] S. WIERCZYNSKI i W. KURASZKIE-
WICZ, Polskie wierszowane legendy średniowieczne, Wro-
cław—Warszawa—Kraków 1962, S. 323—328; — J. GOTTSCHALK,
Drei kunstgeschichtliche Neuerscheinungen, „Archiv fur
schlesische Kirchengeschichte” XXI, 1963, s. 330—332; —
M. MORELOWSKI, Dalemir i Pieszko dwaj polscy budow-
niczowie na Śląsku w XIII i XIV wieku, „Prace Kom. Hist.
Sztuki Wrocł. Tow. Nauk” III, 1963; - Z. SWIECHOWSKI,
Budownictwo romańskie w Polsce katalog zabytków, Wro-
cław—Warszawa—Kraków 1963, S. 273—277; — K. DEGEN, Die
Bau- und Kunstdenkmaler des Landkreises Breslau (Bau-
und Kunstdenkmaler des deutschen Ostens. Reiche C: Schle-
sien, I), Frankfurt am Main 1965, s. 225 i nn.
3 Tak np. SWIECHOWSKI, Architektura ..., jw., s. 64;-
tenże, Budownictwo ..., jw., s. 274.
4 Np. WIESE, jw., s. 133-134.
5 Mam na myśli elementy kolumienek w prezbiterium,
na tympanonie i w ościeżach portalu, a także profile żeber
sklepienia i abakusów oraz archiwolt portalowych itd. Mam
wątpliwości, czy słuszne jest twierdzenie SWIECHOWSKIE-
GO, że portal „w związku z budową kruchty utracił wałki
archiwolty” (Budownictwo..., jw., s. 274), ich nasady bo-
wiem trafiałyby w próżnię wcięć narożnych między aba-
kusami, które odpowiadają nasadom łuków zachowanego
zwieńczenia o surowych formach, pierwotnie jednak wzbo-
gaconych polichromią.

346