DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Miscellanea
DOI article:Grzybkowska, Teresa: Płyta nagrobna Arnolda Lischorena w Chełmnie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47893#0040
MISCELLANEA
TERESA GRZYBKOWSKA
PŁYTA NAGROBNA ARNOLDA
LISCHORENA W CHEŁMNIE*
W 1275 r. zmarł Arnold Lischoren, syn mieszcza-
nina chełmińskiego Gotfryda. Fakt ten upamiętnia
wspaniały zabytek rzeźby, zachowany w chełmińskim
kościele pocysterskim (ił. 1).
Literatura na temat płyty jest niewspółmiernie
mała w stosunku do jej wartości. Odkrycie, opubli-
kowanie zabytku i najcenniejsze uwagi o nim za-
wdzięczamy Walickiemu b Wiąże on płytę z kręgiem
sztuki westfalskiej, a w krótkiej charakterystyce
treści wybija ton intymności i poetyckiego liryzmu.
Późniejsze wzmianki, umieszczane w opracowaniach
podręcznikowych nie zwiększają naszej wiedzy. Wśród
wypowiedzi Dettloffa, Schmidta, Chmarzyńskiego
i Dutkiewicza2 wyróżnia się opinia Chmarzyńskiego.
Badacz ten podkreśla wysoki poziom artystyczny
i wskazuje na związki płyty chełmińskiej z francusko-
-westfalską rzeźbą sepulkralną. W zabytku dostrzega
element wczesnogotycki, przejawiający się w zaniku
bezosobowego symbolizmu na rzecz realnego przed-
stawienia zmarłego. Dutkiewicz błędnie łączy płytę
z metalowymi importami (toruńską płytą Jana Soest,
zm. 1361).
Pierwotnego miejsca płyty w kościele nie udało
się ustalić3. Od 1623 r. pełniła ona rolę mensy ołta-
rzowej. W 1932 r. odkryto mensę i przeniesiono płytę
na jej obecne miejsce4. Zabytek znajduje się w bar-
dzo dobrym stanie, stosunkowo płytki ryt przetrwał
nieuszkodzony. Zniszczeniu uległa tylko twarz zmar-
łego; jej rysy trudno dziś odczytać.
Mistrz, który wykonał płytę wyszedł poza skromną
technikę rytu. Okazała się ona niewystarczająca dla
jego zamierzeń. Artysta wydobył element nieledwie
malarski, posługując się metodą negatywu: rytowi
sylwety przeciwstawił zagłębienia powierzchni twarzy
i rąk mniszki, zmarłego, aniołów, welonu oraz pasto-
rału (il. 2, 3). -Na skutek -tego zabiegu powstała naj-
prostsza płaskorzeźba. Linie wyznaczające bieg pa-
storału, rąk, twarzy, stóp aniołów są wypukłe, ale
tylko w stosunku do wgłębienia, nie wykraczając
poza lico płyty. Szary cysterski strój mniszki, ożywio-
ny czarnym welonem, pokazał artysta na tej samej
zasadzie negatywu. Prosta płaszczyzna habitu uzyska-
na siedmioma mocnymi liniami, kontrastuje z boga-
tym, płaskorzeźbionym welonem. Podobną techniką
co welon wykonano ręce, oraz pastorał; starannie
opracowane, zróżnicowane fakturą (w stosunku do
całej płyty) partie te skupiają najwięcej światła, każąc
patrzącemu tutaj właśnie zatrzymać wzrok i uwagę.
Obserwujemy kolejno: 1) pastorał, rękę trzymającą
go, twarz mniszki, 2) sylwetę mniszki z księgą i 3)
arkadę. Postać zmarłego stworzono podobnie (il. 4).
Z płaszczyznowo rytą sylwetą kontrastują plastycznie
opracowane ręce i głowa. Natomiast elementy archi-
tektoniczne wyciągnięto płasko i graficznie. Chłodna,
logiczna kompozycja wyraża liryczną, uczuciowo ludz-
ką treść.
Płyta Arnolda Lischorena, wmurowana w północną
ścianę prezbiterium kościoła pod wezwaniem św. Jana
Chrzciciela w Chełmnie5, wykonana z czarnego wa-
* Artykuł jest streszczeniem pracy magisterskiej napisa-
nej pod kierunkiem prof. dr G. Chmarzyńskiego na Uni-
wersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Szczególnie
cenne były wskazówki prof. dr M. Walickiego, dotyczące
interpretacji treści. Jego życzliwości i pomocy wiele za-
wdzięczam. Za wskazówki bibliograficzne dziękuję mgr
K. Sarnowskiej.
1 M. WALICKI, J. STARZYŃSKI, Dzieje sztuki polskiej,
Warszawa 1936, t. II, s. 974—5.
2 s. DETTLOFF, Rzeźba polska do pocz. wieku XVII
[w:] Wiedza o Polsce, Sztuka polska, Warszawa 1934, t. III,
s. 62; — B. SCHMIDT, Ein Figur Grabstein in Elbinger aus
dem XIV Jahrhundert [w:] „Sonderausdruck aus dem Elbin-
ger Jahrbuch”, Heft 15, Elbing 1938; - G. CHMARZYŃSKI,
Polska sztuka średniowieczna, Warszawa 1953, s. 95; —
tenże, Sztuka Pomorza, Warszawa 1937, s. 371—372; —
J. E .DUTKIEWICZ, [w:] Historia sztuki polskiej, t. I, Kra-
ków 1965, rozdz. VI, s. 319.
3 Wydaje się prawdopodobny fakt pierwotnego umiesz-
czenia płyty w klasztorze, zbudowanym w poł. XIII w., a na-
stępnie przeniesienia jej do kościoła powstałego około pół
wieku później (Chełmno, studium historyczno-urbanistyczne,
oprać. B. RYMASZEWSKI, Z. NOWAK, M. REJMANOWSKI,
maszynopis w PKZ Warszawa).
4 Arch. SS Miłosierdzia w Chełmie.
5 Kościół klasztorny pod w. św. Jana Chrzciciela i św.
Jana Ewangelisty należał pierwotnie do cysterek a następ-
nie benedyktynek. Od 1821 r. do chwili obecnej jest w po-
siadaniu SS Szarytek. Wszystkie budynki zostały przebudo-
wane w XVII i XVIII w. (Chełmno, studium historyczno-
-urbanistyczne, jw., s. 44—45).
30
TERESA GRZYBKOWSKA
PŁYTA NAGROBNA ARNOLDA
LISCHORENA W CHEŁMNIE*
W 1275 r. zmarł Arnold Lischoren, syn mieszcza-
nina chełmińskiego Gotfryda. Fakt ten upamiętnia
wspaniały zabytek rzeźby, zachowany w chełmińskim
kościele pocysterskim (ił. 1).
Literatura na temat płyty jest niewspółmiernie
mała w stosunku do jej wartości. Odkrycie, opubli-
kowanie zabytku i najcenniejsze uwagi o nim za-
wdzięczamy Walickiemu b Wiąże on płytę z kręgiem
sztuki westfalskiej, a w krótkiej charakterystyce
treści wybija ton intymności i poetyckiego liryzmu.
Późniejsze wzmianki, umieszczane w opracowaniach
podręcznikowych nie zwiększają naszej wiedzy. Wśród
wypowiedzi Dettloffa, Schmidta, Chmarzyńskiego
i Dutkiewicza2 wyróżnia się opinia Chmarzyńskiego.
Badacz ten podkreśla wysoki poziom artystyczny
i wskazuje na związki płyty chełmińskiej z francusko-
-westfalską rzeźbą sepulkralną. W zabytku dostrzega
element wczesnogotycki, przejawiający się w zaniku
bezosobowego symbolizmu na rzecz realnego przed-
stawienia zmarłego. Dutkiewicz błędnie łączy płytę
z metalowymi importami (toruńską płytą Jana Soest,
zm. 1361).
Pierwotnego miejsca płyty w kościele nie udało
się ustalić3. Od 1623 r. pełniła ona rolę mensy ołta-
rzowej. W 1932 r. odkryto mensę i przeniesiono płytę
na jej obecne miejsce4. Zabytek znajduje się w bar-
dzo dobrym stanie, stosunkowo płytki ryt przetrwał
nieuszkodzony. Zniszczeniu uległa tylko twarz zmar-
łego; jej rysy trudno dziś odczytać.
Mistrz, który wykonał płytę wyszedł poza skromną
technikę rytu. Okazała się ona niewystarczająca dla
jego zamierzeń. Artysta wydobył element nieledwie
malarski, posługując się metodą negatywu: rytowi
sylwety przeciwstawił zagłębienia powierzchni twarzy
i rąk mniszki, zmarłego, aniołów, welonu oraz pasto-
rału (il. 2, 3). -Na skutek -tego zabiegu powstała naj-
prostsza płaskorzeźba. Linie wyznaczające bieg pa-
storału, rąk, twarzy, stóp aniołów są wypukłe, ale
tylko w stosunku do wgłębienia, nie wykraczając
poza lico płyty. Szary cysterski strój mniszki, ożywio-
ny czarnym welonem, pokazał artysta na tej samej
zasadzie negatywu. Prosta płaszczyzna habitu uzyska-
na siedmioma mocnymi liniami, kontrastuje z boga-
tym, płaskorzeźbionym welonem. Podobną techniką
co welon wykonano ręce, oraz pastorał; starannie
opracowane, zróżnicowane fakturą (w stosunku do
całej płyty) partie te skupiają najwięcej światła, każąc
patrzącemu tutaj właśnie zatrzymać wzrok i uwagę.
Obserwujemy kolejno: 1) pastorał, rękę trzymającą
go, twarz mniszki, 2) sylwetę mniszki z księgą i 3)
arkadę. Postać zmarłego stworzono podobnie (il. 4).
Z płaszczyznowo rytą sylwetą kontrastują plastycznie
opracowane ręce i głowa. Natomiast elementy archi-
tektoniczne wyciągnięto płasko i graficznie. Chłodna,
logiczna kompozycja wyraża liryczną, uczuciowo ludz-
ką treść.
Płyta Arnolda Lischorena, wmurowana w północną
ścianę prezbiterium kościoła pod wezwaniem św. Jana
Chrzciciela w Chełmnie5, wykonana z czarnego wa-
* Artykuł jest streszczeniem pracy magisterskiej napisa-
nej pod kierunkiem prof. dr G. Chmarzyńskiego na Uni-
wersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Szczególnie
cenne były wskazówki prof. dr M. Walickiego, dotyczące
interpretacji treści. Jego życzliwości i pomocy wiele za-
wdzięczam. Za wskazówki bibliograficzne dziękuję mgr
K. Sarnowskiej.
1 M. WALICKI, J. STARZYŃSKI, Dzieje sztuki polskiej,
Warszawa 1936, t. II, s. 974—5.
2 s. DETTLOFF, Rzeźba polska do pocz. wieku XVII
[w:] Wiedza o Polsce, Sztuka polska, Warszawa 1934, t. III,
s. 62; — B. SCHMIDT, Ein Figur Grabstein in Elbinger aus
dem XIV Jahrhundert [w:] „Sonderausdruck aus dem Elbin-
ger Jahrbuch”, Heft 15, Elbing 1938; - G. CHMARZYŃSKI,
Polska sztuka średniowieczna, Warszawa 1953, s. 95; —
tenże, Sztuka Pomorza, Warszawa 1937, s. 371—372; —
J. E .DUTKIEWICZ, [w:] Historia sztuki polskiej, t. I, Kra-
ków 1965, rozdz. VI, s. 319.
3 Wydaje się prawdopodobny fakt pierwotnego umiesz-
czenia płyty w klasztorze, zbudowanym w poł. XIII w., a na-
stępnie przeniesienia jej do kościoła powstałego około pół
wieku później (Chełmno, studium historyczno-urbanistyczne,
oprać. B. RYMASZEWSKI, Z. NOWAK, M. REJMANOWSKI,
maszynopis w PKZ Warszawa).
4 Arch. SS Miłosierdzia w Chełmie.
5 Kościół klasztorny pod w. św. Jana Chrzciciela i św.
Jana Ewangelisty należał pierwotnie do cysterek a następ-
nie benedyktynek. Od 1821 r. do chwili obecnej jest w po-
siadaniu SS Szarytek. Wszystkie budynki zostały przebudo-
wane w XVII i XVIII w. (Chełmno, studium historyczno-
-urbanistyczne, jw., s. 44—45).
30