DOI Artikel:
Berger, Łukasz: Eneasz schodzi do węgierskiego metra. Nawiązania do grecko-rzymskich Zaświatów w filmie Kontrolerzy
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.23888#0168
Ł. Berger, Eneasz schodzi do węgierskiego metra...
dołącza młody i niedoświadczony Tibi
(Zołt Nagy), na bieżąco wtajemniczany
w arkana pracy kontrolera przez stare-
go Profesora (Zoltan Mucsi). To oni wraz
z Lecsó (Sandor Badar) i cierpiącym
na narkolepsję Mukim (Csaba Pindroch)
każdego dnia przemierzają podziemne
perony i wsiadają do pełnych wagonów
metra, by na dany znak założyć identyfi-
katory na ramię i zażądać od podróżnych
biletów do kontroli.
Jeśli jednak zwrócimy uwagę
na mroczną scenerię i zamkniętą, odreal-
nioną przestrzeń, w której rozgrywa się ru-
tynowa praca garstki bohaterów, intuicyj-
nie wyczuwamy, że w filmie Antala chodzi
o coś więcej niż powiązanie narracją kilku
epizodów z pracy przedsiębiorstwa ko-
munikacyjnego. Pozbawione nazw perony
znajdują się tuż pod jakimś anonimowym
miastem, do którego nigdy nie zapędza
się oko kamery, a podziemny gmach jest
też świadkiem niewyjaśnionych śmierci
podróżnych, upozorowanych na samo-
bójstwa. Jakkolwiek pierwsza scena filmu,
kiedy to zakapturzona postać spycha pija-
ną kobietę pod koła pociągu, zapowiada
kryminalny wątek filmu, dalszy rozwój
akcji odchodzi od typowego śledztwa po-
licyjnego.
Kafkowski świat ciągnących się bez
końca tuneli, gdzie rytm życia nakłada się
na rozkład jazdy metra i cykliczne zalud-
nianie i wyludnianie się peronów, pełen
jest nietuzinkowych postaci, zaaferowa-
nych własnym życiem, tak jak i własnym
celem podróży. Surrealistyczna atmosfera
filmu od razu skłania widza do spojrzenia
na niego w trochę szerszej perspektywie-
Głosy polskich krytyków dopatrują się
w Kontrolerach elementów świata alter-
natywnego, snu-koszmaru5, uniwersalnej
przypowieści komediowo-kryminalnej6/
a nawet współczesnego manifestu alterglo-
balistów7. Wśród recenzji często pojawia się
także tendencja traktowania dzieła Antala
jako swoistej ekranizacji postindustrialne-
go Piekła łub Czyśćca i to chyba ten kie-
runek interpretacji doczekał się najbardziej
spójnego potraktowania przez filmowców
- tak na poziomie fabularnym, jak i wi-
zualnym. Podążając tym tropem, naszym
celem będzie wskazanie w Kontrolerach
bardziej lub mniej bezpośrednich odwołań
do grecko-rzymskiej koncepcji Zaświatów
w kształcie, w jakim została utrwalona
w zbiorowej wyobraźni i przedstawiona
w epice Homera i Wergiliusza.
Zadanie to wydaje się o tyle trud-
ne, że wiele elementów antycznych zo-
stało w kulturze europejskiej włączonych
do konglomeratu wyobrażeń zdomino-
wanych przez tradycję judeochrześcijań-
ską, a dodatkowo każdy motyw mityczny
można dopasować do jakiegoś uniwersal-
nego dla wielu społeczności wątku, silnio
powiązanego z ludzką psychiką w jej do-
świadczaniu śmierci8. Porównując mito-
5 P.T. Felis, Kontrolerzy [recenzja], „Film" 2005, nr 1, p. 70.
6 P. Śmiałowski, Kontrolerzy [recenzja], „Kino" 2005, nr 1, p. 69.
7 P.T. Felis, Alterglobalista bez powodu czy z wyboru?, „Film" 2005, nr 1, pp. 50-51.
8 P. Grzonka, Oko zaświatów. Struktury symboliczne mitologii infemalnych, Kraków 1998, p. 13:
[...] symbolika mitów o zstąpieniu do podziemi, kultów chtonicznych i wyobrażeń na temat krainy
zmarłych cechuje się głęboką jednorodnością, wynikającą przede wszystkim z uniwersalnej natury
162
dołącza młody i niedoświadczony Tibi
(Zołt Nagy), na bieżąco wtajemniczany
w arkana pracy kontrolera przez stare-
go Profesora (Zoltan Mucsi). To oni wraz
z Lecsó (Sandor Badar) i cierpiącym
na narkolepsję Mukim (Csaba Pindroch)
każdego dnia przemierzają podziemne
perony i wsiadają do pełnych wagonów
metra, by na dany znak założyć identyfi-
katory na ramię i zażądać od podróżnych
biletów do kontroli.
Jeśli jednak zwrócimy uwagę
na mroczną scenerię i zamkniętą, odreal-
nioną przestrzeń, w której rozgrywa się ru-
tynowa praca garstki bohaterów, intuicyj-
nie wyczuwamy, że w filmie Antala chodzi
o coś więcej niż powiązanie narracją kilku
epizodów z pracy przedsiębiorstwa ko-
munikacyjnego. Pozbawione nazw perony
znajdują się tuż pod jakimś anonimowym
miastem, do którego nigdy nie zapędza
się oko kamery, a podziemny gmach jest
też świadkiem niewyjaśnionych śmierci
podróżnych, upozorowanych na samo-
bójstwa. Jakkolwiek pierwsza scena filmu,
kiedy to zakapturzona postać spycha pija-
ną kobietę pod koła pociągu, zapowiada
kryminalny wątek filmu, dalszy rozwój
akcji odchodzi od typowego śledztwa po-
licyjnego.
Kafkowski świat ciągnących się bez
końca tuneli, gdzie rytm życia nakłada się
na rozkład jazdy metra i cykliczne zalud-
nianie i wyludnianie się peronów, pełen
jest nietuzinkowych postaci, zaaferowa-
nych własnym życiem, tak jak i własnym
celem podróży. Surrealistyczna atmosfera
filmu od razu skłania widza do spojrzenia
na niego w trochę szerszej perspektywie-
Głosy polskich krytyków dopatrują się
w Kontrolerach elementów świata alter-
natywnego, snu-koszmaru5, uniwersalnej
przypowieści komediowo-kryminalnej6/
a nawet współczesnego manifestu alterglo-
balistów7. Wśród recenzji często pojawia się
także tendencja traktowania dzieła Antala
jako swoistej ekranizacji postindustrialne-
go Piekła łub Czyśćca i to chyba ten kie-
runek interpretacji doczekał się najbardziej
spójnego potraktowania przez filmowców
- tak na poziomie fabularnym, jak i wi-
zualnym. Podążając tym tropem, naszym
celem będzie wskazanie w Kontrolerach
bardziej lub mniej bezpośrednich odwołań
do grecko-rzymskiej koncepcji Zaświatów
w kształcie, w jakim została utrwalona
w zbiorowej wyobraźni i przedstawiona
w epice Homera i Wergiliusza.
Zadanie to wydaje się o tyle trud-
ne, że wiele elementów antycznych zo-
stało w kulturze europejskiej włączonych
do konglomeratu wyobrażeń zdomino-
wanych przez tradycję judeochrześcijań-
ską, a dodatkowo każdy motyw mityczny
można dopasować do jakiegoś uniwersal-
nego dla wielu społeczności wątku, silnio
powiązanego z ludzką psychiką w jej do-
świadczaniu śmierci8. Porównując mito-
5 P.T. Felis, Kontrolerzy [recenzja], „Film" 2005, nr 1, p. 70.
6 P. Śmiałowski, Kontrolerzy [recenzja], „Kino" 2005, nr 1, p. 69.
7 P.T. Felis, Alterglobalista bez powodu czy z wyboru?, „Film" 2005, nr 1, pp. 50-51.
8 P. Grzonka, Oko zaświatów. Struktury symboliczne mitologii infemalnych, Kraków 1998, p. 13:
[...] symbolika mitów o zstąpieniu do podziemi, kultów chtonicznych i wyobrażeń na temat krainy
zmarłych cechuje się głęboką jednorodnością, wynikającą przede wszystkim z uniwersalnej natury
162