DOI article:
Samek, Jan: Monstrancja paulińska z r. 1706 i relacja o niej Benedykta Chmielowskiego oraz koral w rzemiośle artystycznym w Polsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0160
6. Szczegół monstrancji, r. 1706, Kraków, klasztor Paulinów
Na Skałce (fot. W. Gumuła)
Pasje, w których Zbawiciel ukrzyżowany jest na
gałązce korala13. Do korala przyrównywany był
w poezji polskiej 2 poł. w. XVII Chrystus, o czym
świadczy wiersz Stanisława Herakliusza Lubomir-
skiego pt. Obraz Męki Jezusowej z niewczasów
Jego narodzenia wybrany, ogłoszony drukiem w Kra-
kowie w r. 168214. Warto przytoczyć fragment
zawierający to porównanie:
„Wschodzisz, mój Jezu, jak szczep koralowy,
Gdy jeszcze z morza nie wychyli głowy;
Lecz potem ręką morderską wyrwany,
Zejdziesz ze świata jak koral rumiany".
13 Rozwiązania takie, częste — jak się wydaje — w wy-
robach z korala, nie były obce i sztuce polskiej. W zakrystii
kościoła parafialnego w Dukli znajduje się krucyfiks z figurką
Chrystusa z kości słoniowej, umieszczoną na silnie powygina-
nej gałązce zabarwionej na czerwono, która imituje koral,
według tradycji lokalnej zastosowany pierwotnie w miejsce
krzyża (por. E. Świeykowski, Monografia Dukli, Studia do
historii sztuki i kultury wieku XVIII w Polsce, Kraków 1903,
s. 96).
14 Melodia duchowa o przeslodkiej Narodzenia Zbawiciela
naszego Jezusa Chrystusa tajemnicy ... Roku Pańskiego 1682,
Należy więc w krakowskiej monstrancji widzieć
zobrazowanie porównania zaczerpniętego z Ewangelii
św. Jana — „Ego sum vitis, vos palmites"15.
Umieszczenie w monstrancji ponad koralowym
drzewkiem posążka św. Pawła klęczącego ponad
palmą znajduje proste wytłumaczenie. Święty Paweł
Pustelnik jest założycielem paulinów, palma zaś
występuje często w przedstawieniach eremity i jest
godłem tego zakonu.
Osobne miejsce poświęcić należy artystycznym
wartościom monstrancji z klasztoru Paulinów. Poza
walorami wynikającymi z kompozycji decydują
o nich dwa elementy — kolor i ruch. Na specyficzny
koloryt krakowskiej monstrancji składają się dwie
barwy: złota i czerwona. Pierwszą z nich daje złocone
srebro o silnych refleksach światła i cienia, pogłę-
bionych plastyczną dekoracją. Drugą przynosi koral
o matowych, obłych powierzchniach, z delikatnymi
połyskami, które najsilniej dochodzą do głosu na
gałązce zwieńczonej posążkami apostołów. Kra-
kowska monstrancja jest więc złota i czerwona,
błyszcząca i matowa. Zestawienie to uzupełnia ema-
lia o delikatnych barwach na płatkach kwiatów wokół
reservaculum.
Element ruchu warunkuje umieszczenie ciężkich
winnych kiści na sprężynkach stanowiących prze-
dłużenie gałązek (ryc. 6)16. Reagują one na każdy,
nawet najlżejszy wstrząs i zdają się nigdy nie pozo-
stawać w spoczynku. Rzeczywisty ruch przenika
cały krzak winnej latorośli modulując efekty barwne.
Warto spróbować odpowiedzieć na pytanie,
jakie środowisko wydało tak wyjątkowe dzieło
złotnictwa. Brak cech miejskiej i imiennej, napis
w języku polskim, sposób dekorowania koralem
pochodzącym głównie z naszyjników — wszystko
to poparte wzmianką archiwalną o ofiarowaniu dla
krakowskiego kościoła Paulinów koralowego drzew-
ka — wykluczają import. Mniemanie takie potwier-
dza dość prosta, pozbawiona finezji robota złotnicza
w Krakowie w drukarni Akademickiej, s. B. Informację
o wierszu zawdzięczam uprzejmości dra Juliusza Chrościckie-
go. — Wiersz Obraz Męki Jezusowej ... idąc za Bibliografią
Estreicherów publikują jako przypuszczalne dzieło S. H.
Lubomirskiego A. Jastrzębski i A. Podsiad, Boże
Narodzenie. Antologia poezji polskiej. Warszawa 1961,
s. 88,
15 Ioannes XV 5.
16 W podobny sposób umieszczone zostały kłosy na po-
krywie puszki z r. 1700 w klasztorze Franciszkanów w Krakowie
(por. J. Samek, Wyniki inwentaryzacji zabytków rzemiosła
152
Na Skałce (fot. W. Gumuła)
Pasje, w których Zbawiciel ukrzyżowany jest na
gałązce korala13. Do korala przyrównywany był
w poezji polskiej 2 poł. w. XVII Chrystus, o czym
świadczy wiersz Stanisława Herakliusza Lubomir-
skiego pt. Obraz Męki Jezusowej z niewczasów
Jego narodzenia wybrany, ogłoszony drukiem w Kra-
kowie w r. 168214. Warto przytoczyć fragment
zawierający to porównanie:
„Wschodzisz, mój Jezu, jak szczep koralowy,
Gdy jeszcze z morza nie wychyli głowy;
Lecz potem ręką morderską wyrwany,
Zejdziesz ze świata jak koral rumiany".
13 Rozwiązania takie, częste — jak się wydaje — w wy-
robach z korala, nie były obce i sztuce polskiej. W zakrystii
kościoła parafialnego w Dukli znajduje się krucyfiks z figurką
Chrystusa z kości słoniowej, umieszczoną na silnie powygina-
nej gałązce zabarwionej na czerwono, która imituje koral,
według tradycji lokalnej zastosowany pierwotnie w miejsce
krzyża (por. E. Świeykowski, Monografia Dukli, Studia do
historii sztuki i kultury wieku XVIII w Polsce, Kraków 1903,
s. 96).
14 Melodia duchowa o przeslodkiej Narodzenia Zbawiciela
naszego Jezusa Chrystusa tajemnicy ... Roku Pańskiego 1682,
Należy więc w krakowskiej monstrancji widzieć
zobrazowanie porównania zaczerpniętego z Ewangelii
św. Jana — „Ego sum vitis, vos palmites"15.
Umieszczenie w monstrancji ponad koralowym
drzewkiem posążka św. Pawła klęczącego ponad
palmą znajduje proste wytłumaczenie. Święty Paweł
Pustelnik jest założycielem paulinów, palma zaś
występuje często w przedstawieniach eremity i jest
godłem tego zakonu.
Osobne miejsce poświęcić należy artystycznym
wartościom monstrancji z klasztoru Paulinów. Poza
walorami wynikającymi z kompozycji decydują
o nich dwa elementy — kolor i ruch. Na specyficzny
koloryt krakowskiej monstrancji składają się dwie
barwy: złota i czerwona. Pierwszą z nich daje złocone
srebro o silnych refleksach światła i cienia, pogłę-
bionych plastyczną dekoracją. Drugą przynosi koral
o matowych, obłych powierzchniach, z delikatnymi
połyskami, które najsilniej dochodzą do głosu na
gałązce zwieńczonej posążkami apostołów. Kra-
kowska monstrancja jest więc złota i czerwona,
błyszcząca i matowa. Zestawienie to uzupełnia ema-
lia o delikatnych barwach na płatkach kwiatów wokół
reservaculum.
Element ruchu warunkuje umieszczenie ciężkich
winnych kiści na sprężynkach stanowiących prze-
dłużenie gałązek (ryc. 6)16. Reagują one na każdy,
nawet najlżejszy wstrząs i zdają się nigdy nie pozo-
stawać w spoczynku. Rzeczywisty ruch przenika
cały krzak winnej latorośli modulując efekty barwne.
Warto spróbować odpowiedzieć na pytanie,
jakie środowisko wydało tak wyjątkowe dzieło
złotnictwa. Brak cech miejskiej i imiennej, napis
w języku polskim, sposób dekorowania koralem
pochodzącym głównie z naszyjników — wszystko
to poparte wzmianką archiwalną o ofiarowaniu dla
krakowskiego kościoła Paulinów koralowego drzew-
ka — wykluczają import. Mniemanie takie potwier-
dza dość prosta, pozbawiona finezji robota złotnicza
w Krakowie w drukarni Akademickiej, s. B. Informację
o wierszu zawdzięczam uprzejmości dra Juliusza Chrościckie-
go. — Wiersz Obraz Męki Jezusowej ... idąc za Bibliografią
Estreicherów publikują jako przypuszczalne dzieło S. H.
Lubomirskiego A. Jastrzębski i A. Podsiad, Boże
Narodzenie. Antologia poezji polskiej. Warszawa 1961,
s. 88,
15 Ioannes XV 5.
16 W podobny sposób umieszczone zostały kłosy na po-
krywie puszki z r. 1700 w klasztorze Franciszkanów w Krakowie
(por. J. Samek, Wyniki inwentaryzacji zabytków rzemiosła
152