DOI Artikel:
Rzepińska, Maria: Obraz w kościele w Kalwarii Zebrzydowskiej: Przyczynek do potrydenckiej ikonografii franciszkańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20541#0039
Minores de Observantia”). Dopiero dokument z r.
1878 stwierdza: „Tak tedy my, zakonnicy Św.
Franciszka, tak zwani w Polsce bernardyni, stróże
tego miejsca tak znakomitego” etc. 21 Obok nazwy
„franciszkanie obserwanci” występowała też na-
zwa „bracia mniejsi”. Znajdziemy ją w liście
kardynała Puzyny z r. 1919, a z r. 1914 pochodzi
pismo z pieczęcią: „Klasztor Braci Mniejszych w
Kalwarii Zebrzydowskiej”22. W dawnych kroni-
kach klasztoru nie ma nigdy mowy o „bernardy-
nach”. W akcie konsekracyjnym z r. 1609 czy-
tamy: „Hoc vero Consecrationis Ecclesiae et in
potestatem Ordini S. Framcisei Minorum de Ob-
servantia traditionis testimonium” 23.
Dlaczego więc przyjęła się w Polsce nazwa
„bernardyni”? Pochodzi ona od św. Bernardyna
ze Sieny (1380—1444), jednego z najwybitniej-
szych rzeczników Obserwancji, czyli powrotu do
ścisłej reguły pierwotnej św. Franciszka — w
odróżnieniu od tzw. reguły złagodzonej francisz-
kanów konwentualnych. Uczeń sieneńskiego świę-
tego, bł. Jan Kapistran — który przebywał w
r. 1453 w Krakowie, gdzie wówczas erygowano
kościół pod wezwaniem Św. Bernardyna — był
pod koniec życia wikariuszem generalnym obser-
wantów na całe Włochy. Cześć dla tego patrona
spowodowała z biegiem lat przyjęcie w Polsce na-
zwy „bernardyni” dla tego odłamu zakonu fran-
ciszkańskiego. Trzeba zaznaczyć, że we Francji
i Włoszech nazywano „bernardynami” cystersów
od ich założyciela św. Bernarda (zm. w r. 1153) 24.
Pamiętajmy jednak, że do „rodziny” franciszkań-
skiej należeli też kapucyni, reformaci i konwen-
tualni, którzy również mieli w Polsce swoje za-
kony 25.
Co do patronatu kościoła w Kalwarii, to kro-
nika klasztorna, spisana przez ojca E. Roguskie-
go w r. 1613, będąca głównym i najwcześniej-
szym źródłem do dziejów fundacji Mikołaja Ze-
brzydowskiego, informuje wyraźnie, że fundator
na początku nie miał jasno zdecydowanego pla-
nu, pod jakim wezwaniem powstać miało jego po-
bożne dzieło. Miał on szczególne nabożeństwo do
Matki Bożej, ale skłaniał się też ku innym pa-
21 Archiwum Prowincji O.O. Bernardynów (dalej:
APB), isygn. IV—A—2.
22 APB, .sygn. IV—a—2.
23 APB, sygn. IV—j—1, s. 191.
24 Podręczna encyklopedia kościelna (praca zbioro-
wa), Warszawa 1904, t. III/IV, is. 256—257.
25 Na temat historii zakonu i różnych jego odłamów
por. Enciclopedia Cattolica, t. V, cól. 1722—1742.
26 APB, sygn. IV—a—2, Cap. IX.
27 Wy cza wsk i, Dzieje Kalwarii..., s. 30.
tronom. Czytamy: „Illustrissimus Fundator [...] per-
plexus manebat circa intentionem suam, sub quo
titulo ecclesiam ipsam erigere et cuius patrocinio
eam tradere deberet [...] partim beatae Virgini,
quam voluit loci Patronem habere, partim S.
Franciscis cuius fratres inducere debebat, partim
SS. Angeli et S. Michaeli [...] Ornnes hos voluit
patrones ecclesiam nostram habere”. Ostatecznie
Zebrzydowski obrał zawołanie Santa Maria degli
Angeli seu Portiuncula i w ten sposób połączył
wszystkie swoje życzenia, gdyż: „et tam erga B.
Virginem, quam B. Franciscum quam etiam erga
SS. Angelos devotionem suam mostrare posset
[...] Nam S. Franciscus est primarius Indulgen-
tiae illius imperator [...] Et propterea non vacat
mysterio quid fiat Portiuncula est caput omnium
conventium nostrorum et quasi fons perennis In-
dulgemtiae per totum orbem” 26.
Podkreślenie charakteru miejsca odpustowego
wzmogło się zapewne w związku z chęcią ekspia-
cji po rokoszu Zebrzydowskiego w latach 1606 —
—1608, jakkolwiek z projektem fundacji klaszto-
ru i odtworzenia Drogi Krzyżowej wystąpił Miko-
łaj już w r. 1602 i wówczas zaczęto budowę27.
W kościele znajdowały się początkowo trzy ołta-
rze: główny Matki Boskiej oraz dwa boczne: Św.
Franciszka i Św. Anny 28. Za patronów uznano też
Michała Archanioła i Jana Kapistrana. Kościół w
dość krótkim czasie okazał się za szczupły i w
drugiej połowie XVII w. powiększono go znacz-
nie, stawiając długą nawę główną, połączoną z
kościołem pierwotnym, pełniącym obecnie funk-
cję prezbiterium. W tak rozbudowanym kościele
znajdowało się już przed drugą jego konsekracją,
w r. 1704, siedem ołtarzy: główny Matki Boskiej,
Św. Franciszka, Św. Anny Samotrzeć, Św. Micha-
ła, Bł. Jana Kapistrana, Św. Katarzyny i Św. Dy-
daka 29. Później liczba ta wzrosła do piętnastu 30.
Dla naszych dociekań ważny jest fakt, że o-
braz św. Franciszka znajdował się już w tym
pierwszym kościele, którego konsekracja odbyła
się 4 października 1609, a więc w dzień ustano-
wiony przez papieża Grzegorza IX jako Święto
Biedaczyny z Asyżu31. Toteż dokonujący konse-
28 APB, sygn. IV—a—4, is. 71; Sygn. IV—a—2, s. 25.
29 Wyezawskd, Dzieje Kalwarii..., s. 75.
30 APB, isygn. IV—g—8, „,Inventardium Coowentus Cal-
variiensis”, 1898.
31 Enciclopedia Cattolica, t. V, cod. 1578—<1588. Za-
kon franciszkański obchodzi jako święto .swego założy-
ciela także 17 września (święto sitygmatów), 25 maja
(przeniesienie ciała do bazyliki), 16 lipca (kanonizacja),
16 kwietnia (pierwsze zatwierdzenie Reguły).
3 — Folia Historiae Artium, t. XXIII
33
1878 stwierdza: „Tak tedy my, zakonnicy Św.
Franciszka, tak zwani w Polsce bernardyni, stróże
tego miejsca tak znakomitego” etc. 21 Obok nazwy
„franciszkanie obserwanci” występowała też na-
zwa „bracia mniejsi”. Znajdziemy ją w liście
kardynała Puzyny z r. 1919, a z r. 1914 pochodzi
pismo z pieczęcią: „Klasztor Braci Mniejszych w
Kalwarii Zebrzydowskiej”22. W dawnych kroni-
kach klasztoru nie ma nigdy mowy o „bernardy-
nach”. W akcie konsekracyjnym z r. 1609 czy-
tamy: „Hoc vero Consecrationis Ecclesiae et in
potestatem Ordini S. Framcisei Minorum de Ob-
servantia traditionis testimonium” 23.
Dlaczego więc przyjęła się w Polsce nazwa
„bernardyni”? Pochodzi ona od św. Bernardyna
ze Sieny (1380—1444), jednego z najwybitniej-
szych rzeczników Obserwancji, czyli powrotu do
ścisłej reguły pierwotnej św. Franciszka — w
odróżnieniu od tzw. reguły złagodzonej francisz-
kanów konwentualnych. Uczeń sieneńskiego świę-
tego, bł. Jan Kapistran — który przebywał w
r. 1453 w Krakowie, gdzie wówczas erygowano
kościół pod wezwaniem Św. Bernardyna — był
pod koniec życia wikariuszem generalnym obser-
wantów na całe Włochy. Cześć dla tego patrona
spowodowała z biegiem lat przyjęcie w Polsce na-
zwy „bernardyni” dla tego odłamu zakonu fran-
ciszkańskiego. Trzeba zaznaczyć, że we Francji
i Włoszech nazywano „bernardynami” cystersów
od ich założyciela św. Bernarda (zm. w r. 1153) 24.
Pamiętajmy jednak, że do „rodziny” franciszkań-
skiej należeli też kapucyni, reformaci i konwen-
tualni, którzy również mieli w Polsce swoje za-
kony 25.
Co do patronatu kościoła w Kalwarii, to kro-
nika klasztorna, spisana przez ojca E. Roguskie-
go w r. 1613, będąca głównym i najwcześniej-
szym źródłem do dziejów fundacji Mikołaja Ze-
brzydowskiego, informuje wyraźnie, że fundator
na początku nie miał jasno zdecydowanego pla-
nu, pod jakim wezwaniem powstać miało jego po-
bożne dzieło. Miał on szczególne nabożeństwo do
Matki Bożej, ale skłaniał się też ku innym pa-
21 Archiwum Prowincji O.O. Bernardynów (dalej:
APB), isygn. IV—A—2.
22 APB, .sygn. IV—a—2.
23 APB, sygn. IV—j—1, s. 191.
24 Podręczna encyklopedia kościelna (praca zbioro-
wa), Warszawa 1904, t. III/IV, is. 256—257.
25 Na temat historii zakonu i różnych jego odłamów
por. Enciclopedia Cattolica, t. V, cól. 1722—1742.
26 APB, sygn. IV—a—2, Cap. IX.
27 Wy cza wsk i, Dzieje Kalwarii..., s. 30.
tronom. Czytamy: „Illustrissimus Fundator [...] per-
plexus manebat circa intentionem suam, sub quo
titulo ecclesiam ipsam erigere et cuius patrocinio
eam tradere deberet [...] partim beatae Virgini,
quam voluit loci Patronem habere, partim S.
Franciscis cuius fratres inducere debebat, partim
SS. Angeli et S. Michaeli [...] Ornnes hos voluit
patrones ecclesiam nostram habere”. Ostatecznie
Zebrzydowski obrał zawołanie Santa Maria degli
Angeli seu Portiuncula i w ten sposób połączył
wszystkie swoje życzenia, gdyż: „et tam erga B.
Virginem, quam B. Franciscum quam etiam erga
SS. Angelos devotionem suam mostrare posset
[...] Nam S. Franciscus est primarius Indulgen-
tiae illius imperator [...] Et propterea non vacat
mysterio quid fiat Portiuncula est caput omnium
conventium nostrorum et quasi fons perennis In-
dulgemtiae per totum orbem” 26.
Podkreślenie charakteru miejsca odpustowego
wzmogło się zapewne w związku z chęcią ekspia-
cji po rokoszu Zebrzydowskiego w latach 1606 —
—1608, jakkolwiek z projektem fundacji klaszto-
ru i odtworzenia Drogi Krzyżowej wystąpił Miko-
łaj już w r. 1602 i wówczas zaczęto budowę27.
W kościele znajdowały się początkowo trzy ołta-
rze: główny Matki Boskiej oraz dwa boczne: Św.
Franciszka i Św. Anny 28. Za patronów uznano też
Michała Archanioła i Jana Kapistrana. Kościół w
dość krótkim czasie okazał się za szczupły i w
drugiej połowie XVII w. powiększono go znacz-
nie, stawiając długą nawę główną, połączoną z
kościołem pierwotnym, pełniącym obecnie funk-
cję prezbiterium. W tak rozbudowanym kościele
znajdowało się już przed drugą jego konsekracją,
w r. 1704, siedem ołtarzy: główny Matki Boskiej,
Św. Franciszka, Św. Anny Samotrzeć, Św. Micha-
ła, Bł. Jana Kapistrana, Św. Katarzyny i Św. Dy-
daka 29. Później liczba ta wzrosła do piętnastu 30.
Dla naszych dociekań ważny jest fakt, że o-
braz św. Franciszka znajdował się już w tym
pierwszym kościele, którego konsekracja odbyła
się 4 października 1609, a więc w dzień ustano-
wiony przez papieża Grzegorza IX jako Święto
Biedaczyny z Asyżu31. Toteż dokonujący konse-
28 APB, sygn. IV—a—4, is. 71; Sygn. IV—a—2, s. 25.
29 Wyezawskd, Dzieje Kalwarii..., s. 75.
30 APB, isygn. IV—g—8, „,Inventardium Coowentus Cal-
variiensis”, 1898.
31 Enciclopedia Cattolica, t. V, cod. 1578—<1588. Za-
kon franciszkański obchodzi jako święto .swego założy-
ciela także 17 września (święto sitygmatów), 25 maja
(przeniesienie ciała do bazyliki), 16 lipca (kanonizacja),
16 kwietnia (pierwsze zatwierdzenie Reguły).
3 — Folia Historiae Artium, t. XXIII
33