DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Pozostałości retabulum pierwszego ołtarza w gotyckiej katedrze na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0015
wie przygotowywano się do zjazdu monarchów,
który doszedł do skutku we wrześniu tego roku 29.
Według słów świadka wydarzeń roku 1364, zapi-
sanych w tzw. Kronice katedralnej krakowskiej,
jednym z motywów zwołania zjazdu miała być
kierująca królem Kazimierzem chęć pokazania
„chwały swojego królestwa” 30. Z prestiżowych też
pobudek monarcha zadokumentował swój udział
w budowie katedry osadzeniem kamiennego Orła
na fasadzie 31 i drzwi opatrzonych literą ,,K” w
wejściu zachodnim. Pracom przy zachodniej czę-
29 R. Gródecki, Kongres krakowski w roku 1364,
Warszawa 1939; J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki,
Wrocław 1982, s. 133—141.
30 Joannis de Czarnków Chronicon Polonorum [w:]
Monumenta Poloniae Historica, t. II, s. 630. Ten włą-
czony przez wydawcę do Kroniki Janka tekst jest frag-
mentem innej całości, napisanej wkrótce po r. 1370, na-
zywanej obecnie Kroniką katedralną krakowską — zob.
J. Dąbrowski, Kronika Janka z Czarnkowa (Spra-
wozdania z Czynności Polskiej Akademii Umiejętności,
t. XXXIII, 1928, nr 7), s. 6—7; tenże, Dawne dziejo-
pisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław 1964, s. 154—
157, 163—165; Wyrozumski, o.c., s. 223—224.
31 Por. J. Gadomski, Funkcja kościołów fundacji
Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby
architektonicznej [w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały
sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listo-
pad 1970, Warszawa 1972, s. 106, ił. 2.
32 Wnętrze zachodniej części katedry ozdobiono rzeź-
bą wyłącznie roślinną, a jej fasadę zachodnią — rzeźbą
roślinną i heraldyczną. W 2. połowie w. XIV powstał,
jako jedyne przedstawienie figuralne, posąg św. Stani-
sława na konsoli u szczytu fasady. W kwestii datowania
tej rzeźby zarysowały się różne stanowiska. Ostatnio
przeważał pogląd, że posąg jest wczesnym, pokanoniza-
cyjnym przedstawieniem drugiego patrona katedry, wy-
konanym dla romańskiej jeszcze budowli. Do początku
w. XIV odnosił rzeźbę Dobrowolski, Sztuka Kra-
kowa, wyd. 1, s. 127—128; wyd. 2, s. 148—149; wyd. 3,
s. 151—152; wyd. 4, s. 111; wyd. 5, s. 119. Podobnie:
Dutkiewicz, o.c., wyd. 1, s. 258, 269; wyd. 2, s. 292,
305; Bochnak, o.c., s. 130 (późne lata w. XIII); Katalog
zabytków sztuki w Posce. T. IV: Miasto Kraków, cz. 1:
Wawel, Tekst, s. 160, Ilustracje, ił. 511 (w. XIII/XIV).
M. Walicki (Dekoracja architektury i jej wystrój
artystyczny [w:] Sztuka polska przedromańska i romań-
ska do schyłku XIII wieku. Pod red. M. Walickiego,
Warszawa 1971, s. 223, ił. 669) cofnął czas powstania po-
sągu do lat sześćdziesiątych w. XIII, dostrzegając w nim
„refleksy dzieł w rodzaju posągu św. Donata z katedry
w Miśni, a także pewne powinowactwo stylowe z plasty-
ką pieczęci biskupa krakowskiego Prandoty”. Jedynie
F. Kopera i J. Kwiatkowski (Rzeźby z epoki
średniowiecza i Odrodzenia w Muzeum Narodowym w
Krakowie, Kraków 1931, s. 4, nr 9) odnosili posąg do
wieku XIV, a A. M i s i ą g-B ocheńska (Ze studiów
nad gotycką rzeźbą architektoniczną w Polsce (Biuletyn
Historii Sztuki i Kultury, R. III: 1935, nr 3), s. 201, 207,
209), podkreślając słabą wartość artystyczną rzeźby, da-
ści katedry, niekoniecznie ukończonym na dzień
konsekracji, wobec zbliżającego się terminu zja-
zdu mógł nawet towarzyszyć pośpiech, gdy tym-
czasem organizatorzy fabryki katedralnej nie dy-
sponowali — jak się zdaje —- wykwalifikowany-
mi fachowcami, specjalizującymi się w wykony-
waniu rzeźby figuralnej32. W tych okolicznoś-
ciach dla ozdobienia zaehodniiego wejścia do ka-
tedry (niezależnie od tego, czy było ono wejś-
ciem głównym33) wykorzystano fragmenty roze-
branego retabulum z kaplicy Nankerowskiej 34. O
towała ją na czasy biskupa Zawiszy z Kurozwęk (1379—
1381). Nieliczne i niezbyt wyraźne cechy stylowe posągu
św. Stanisława skłaniają do datowania go na 2. połowę
w. XIV. Figura ma charakter słabo rozczłonkowanego,
obłego bloku, o zbyt dużej głowie tworzącej wraz z na-
krywającą ją infułą walcowatą bryłę, osadzoną na nad-
miernie grubej szyi. Prostotę i surowość posągu, nie-
wolnego od poważnych usterek formalnych (rażąca bu-
dowa oglądanej z profilu głowy, osadzenie uszu, „zwisa-
jące” stopy), odczuwa się nie jako wynik określonej po-
stawy stylowej rzeźbiarza, lecz jako rezultat zwykłej
nieudolności artystycznej. Uproszczony, przypominający
kanelowanie kolumny, rytmiczny modelunek fałdów al-
by ma charakter niezależnej od aktualnie obowiązują-
cych kanonów stylowych „konwencji ornamentalnej”;
ten sposób kształtowania draperii spotykamy w różnych
epokach, np. w 1. ćwierci w. XV w sukni Anny Cie-
szyńskiej na nagrobku w kościele SS. Piotra i Pawła
w Legnicy lub na nagrobkach z okresu renesansu i ma-
nieryzmu (spośród wielu przykładów można wymienić
nagrobki Bernarda Wapowskiego (zm. 1535) i Bartło-
mieja Sabinka (zm. 1556) w katedrze na Wawelu). Ele-
mentem ożywiającym frontalną partię posągu jest fał-
dowanie ornatu, układającego się symetrycznie w miękko
opadające luki, zgodnie ze schematem stosowanym w
rzeźbie drewnianej 2. połowy w. XIV (posążki śś. bi-
skupów z Zawady i Pcimia), znanym też —- w bardziej
wyszukanej interpretacji — z nagrobków arcybiskupa
Arnosta z Pardubic (zm. 1364) w Kłodzku, biskupa Prze-
cława z Pogorzeli (zm. 1376) we Wrocławiu i arcybisku-
pa Jana Oćko (zm. 1380) w Pradze. Pomocnym w da-
towaniu posągu krakowskiego elementem kostiumologi-
cznym jest wysoka infuła, która w takich proporcjach
(stosunek szerokości do wysokości wyraża się liczbami
1 : 1,28) nie pojawiała się przed r. 1350. Wreszcie ucze-
sanie św. Stanisława — ułożenie włosów w równo przy-
strzyżoną grzywkę, rozpoczynającą się przy skroniach,
odsłaniającą uszy i obiegającą tylną część głowy —
znane jest z wymienionych nagrobków wyższych duchow-
nych i tzw. portretu Konrada z Einbeck w kościele
Sw. Maurycego w Halle (1. ćwierć w. XV). W posągu
krakowskim przeważają zatem elementy charakterysty-
czne dla 2. połowy w. XIV; przetworzone w sposób gra-
niczący z prymitywizmem, mogą być dziełem nie oby-
tego z kamiennym tworzywem, słabo wykwalifikowane-
go rzemieślnika, może snycerza.
33 Crossley (o.c., s. 21, 372) za główne uważa
wejście południowe. W tej kwestii, gdy idzie o wiek
XIV, nasuwa się wątpliwość: akcenty o istotnej wymo-
11
który doszedł do skutku we wrześniu tego roku 29.
Według słów świadka wydarzeń roku 1364, zapi-
sanych w tzw. Kronice katedralnej krakowskiej,
jednym z motywów zwołania zjazdu miała być
kierująca królem Kazimierzem chęć pokazania
„chwały swojego królestwa” 30. Z prestiżowych też
pobudek monarcha zadokumentował swój udział
w budowie katedry osadzeniem kamiennego Orła
na fasadzie 31 i drzwi opatrzonych literą ,,K” w
wejściu zachodnim. Pracom przy zachodniej czę-
29 R. Gródecki, Kongres krakowski w roku 1364,
Warszawa 1939; J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki,
Wrocław 1982, s. 133—141.
30 Joannis de Czarnków Chronicon Polonorum [w:]
Monumenta Poloniae Historica, t. II, s. 630. Ten włą-
czony przez wydawcę do Kroniki Janka tekst jest frag-
mentem innej całości, napisanej wkrótce po r. 1370, na-
zywanej obecnie Kroniką katedralną krakowską — zob.
J. Dąbrowski, Kronika Janka z Czarnkowa (Spra-
wozdania z Czynności Polskiej Akademii Umiejętności,
t. XXXIII, 1928, nr 7), s. 6—7; tenże, Dawne dziejo-
pisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław 1964, s. 154—
157, 163—165; Wyrozumski, o.c., s. 223—224.
31 Por. J. Gadomski, Funkcja kościołów fundacji
Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby
architektonicznej [w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały
sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listo-
pad 1970, Warszawa 1972, s. 106, ił. 2.
32 Wnętrze zachodniej części katedry ozdobiono rzeź-
bą wyłącznie roślinną, a jej fasadę zachodnią — rzeźbą
roślinną i heraldyczną. W 2. połowie w. XIV powstał,
jako jedyne przedstawienie figuralne, posąg św. Stani-
sława na konsoli u szczytu fasady. W kwestii datowania
tej rzeźby zarysowały się różne stanowiska. Ostatnio
przeważał pogląd, że posąg jest wczesnym, pokanoniza-
cyjnym przedstawieniem drugiego patrona katedry, wy-
konanym dla romańskiej jeszcze budowli. Do początku
w. XIV odnosił rzeźbę Dobrowolski, Sztuka Kra-
kowa, wyd. 1, s. 127—128; wyd. 2, s. 148—149; wyd. 3,
s. 151—152; wyd. 4, s. 111; wyd. 5, s. 119. Podobnie:
Dutkiewicz, o.c., wyd. 1, s. 258, 269; wyd. 2, s. 292,
305; Bochnak, o.c., s. 130 (późne lata w. XIII); Katalog
zabytków sztuki w Posce. T. IV: Miasto Kraków, cz. 1:
Wawel, Tekst, s. 160, Ilustracje, ił. 511 (w. XIII/XIV).
M. Walicki (Dekoracja architektury i jej wystrój
artystyczny [w:] Sztuka polska przedromańska i romań-
ska do schyłku XIII wieku. Pod red. M. Walickiego,
Warszawa 1971, s. 223, ił. 669) cofnął czas powstania po-
sągu do lat sześćdziesiątych w. XIII, dostrzegając w nim
„refleksy dzieł w rodzaju posągu św. Donata z katedry
w Miśni, a także pewne powinowactwo stylowe z plasty-
ką pieczęci biskupa krakowskiego Prandoty”. Jedynie
F. Kopera i J. Kwiatkowski (Rzeźby z epoki
średniowiecza i Odrodzenia w Muzeum Narodowym w
Krakowie, Kraków 1931, s. 4, nr 9) odnosili posąg do
wieku XIV, a A. M i s i ą g-B ocheńska (Ze studiów
nad gotycką rzeźbą architektoniczną w Polsce (Biuletyn
Historii Sztuki i Kultury, R. III: 1935, nr 3), s. 201, 207,
209), podkreślając słabą wartość artystyczną rzeźby, da-
ści katedry, niekoniecznie ukończonym na dzień
konsekracji, wobec zbliżającego się terminu zja-
zdu mógł nawet towarzyszyć pośpiech, gdy tym-
czasem organizatorzy fabryki katedralnej nie dy-
sponowali — jak się zdaje —- wykwalifikowany-
mi fachowcami, specjalizującymi się w wykony-
waniu rzeźby figuralnej32. W tych okolicznoś-
ciach dla ozdobienia zaehodniiego wejścia do ka-
tedry (niezależnie od tego, czy było ono wejś-
ciem głównym33) wykorzystano fragmenty roze-
branego retabulum z kaplicy Nankerowskiej 34. O
towała ją na czasy biskupa Zawiszy z Kurozwęk (1379—
1381). Nieliczne i niezbyt wyraźne cechy stylowe posągu
św. Stanisława skłaniają do datowania go na 2. połowę
w. XIV. Figura ma charakter słabo rozczłonkowanego,
obłego bloku, o zbyt dużej głowie tworzącej wraz z na-
krywającą ją infułą walcowatą bryłę, osadzoną na nad-
miernie grubej szyi. Prostotę i surowość posągu, nie-
wolnego od poważnych usterek formalnych (rażąca bu-
dowa oglądanej z profilu głowy, osadzenie uszu, „zwisa-
jące” stopy), odczuwa się nie jako wynik określonej po-
stawy stylowej rzeźbiarza, lecz jako rezultat zwykłej
nieudolności artystycznej. Uproszczony, przypominający
kanelowanie kolumny, rytmiczny modelunek fałdów al-
by ma charakter niezależnej od aktualnie obowiązują-
cych kanonów stylowych „konwencji ornamentalnej”;
ten sposób kształtowania draperii spotykamy w różnych
epokach, np. w 1. ćwierci w. XV w sukni Anny Cie-
szyńskiej na nagrobku w kościele SS. Piotra i Pawła
w Legnicy lub na nagrobkach z okresu renesansu i ma-
nieryzmu (spośród wielu przykładów można wymienić
nagrobki Bernarda Wapowskiego (zm. 1535) i Bartło-
mieja Sabinka (zm. 1556) w katedrze na Wawelu). Ele-
mentem ożywiającym frontalną partię posągu jest fał-
dowanie ornatu, układającego się symetrycznie w miękko
opadające luki, zgodnie ze schematem stosowanym w
rzeźbie drewnianej 2. połowy w. XIV (posążki śś. bi-
skupów z Zawady i Pcimia), znanym też —- w bardziej
wyszukanej interpretacji — z nagrobków arcybiskupa
Arnosta z Pardubic (zm. 1364) w Kłodzku, biskupa Prze-
cława z Pogorzeli (zm. 1376) we Wrocławiu i arcybisku-
pa Jana Oćko (zm. 1380) w Pradze. Pomocnym w da-
towaniu posągu krakowskiego elementem kostiumologi-
cznym jest wysoka infuła, która w takich proporcjach
(stosunek szerokości do wysokości wyraża się liczbami
1 : 1,28) nie pojawiała się przed r. 1350. Wreszcie ucze-
sanie św. Stanisława — ułożenie włosów w równo przy-
strzyżoną grzywkę, rozpoczynającą się przy skroniach,
odsłaniającą uszy i obiegającą tylną część głowy —
znane jest z wymienionych nagrobków wyższych duchow-
nych i tzw. portretu Konrada z Einbeck w kościele
Sw. Maurycego w Halle (1. ćwierć w. XV). W posągu
krakowskim przeważają zatem elementy charakterysty-
czne dla 2. połowy w. XIV; przetworzone w sposób gra-
niczący z prymitywizmem, mogą być dziełem nie oby-
tego z kamiennym tworzywem, słabo wykwalifikowane-
go rzemieślnika, może snycerza.
33 Crossley (o.c., s. 21, 372) za główne uważa
wejście południowe. W tej kwestii, gdy idzie o wiek
XIV, nasuwa się wątpliwość: akcenty o istotnej wymo-
11