DOI article:
Żygulski, Zdzisław: Akcenty tureckie w stroju Batorego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0067
Z badań tureckiego historyka Nurhayata Berke-
ra ze Stambułu wynika, że zwyczaj trzymania
chusty przejął Batory bezpośrednio od sułtanów
osmańskich9. To właśnie im przysługiwała, jako
znak dostojeństwa i władzy, chusta zwana ulatu
lub sawluk, w kształcie kwadratu, z białego, po
brzegach haftowanego płótna; kilka takich oka-
zów, z XVII i XVIII w., zachowało się w zbiorach
Topkapi Sarayi Muzeum w Stambule. W portre-
tach miniaturowych, począwszy od portretu Meh-
meda II Zdobywcy, sułtanowie trzymają chustę
z reguły w prawej dłoni 10 (ryc. 3—6). Z opisów
obyczaju haremowego wiadomo, że sułtan wy-
bierał sobie na noc odaliskę rzucając na nią chu-
stę n. Z takąż chustą przedstawiano sułtanów na
tronie podczas ceremonii dworskich i ten sam
atrybut, w miniaturach, przydawano istotom nad-
przyrodzonym, geniuszom peri12 (ryc. 7).
Tureccy uczeni, wśród nich wspomniany Ber-
ker, powołując się na dzieło Mahmuda z Kaszga-
ru, Dywan języka tureckiego z X wieku, próbują
wytłumaczyć stosowanie chusty wpływem Mon-
gołów i Chińczyków 13. Raczej jednak należy przy-
jąć, że chusta jako atrybut stroju pojawiła się
w kręgu kultury śródziemnomorskiej, najwcześ-
niej chyba u Egipcjan. W I wieku n. e. stosowa-
na była do osuszania twarzy (pod nazwą mandi-
lion), czego najbardziej znanym przykładem jest
Chusta iśw. Weroniki. Właściwa geneza owego
atrybutu sułtańskiego, a zarazem atrybutu Bato-
rego, wiąże się z kręgiem późnorzymskim wzglę-
dnie we zesn ob i z ant y ńslk i m, z tzw. chustą — map-
pą — konsulów, służącą jako znak otwierający
wyścigi lub inne rodzaje zawodów na hipodro-
mie. Mappa widnieje na licznych dyptykach kon-
sularnych z kości słoniowej, rozdawanych jako
sułtańskich zachowanych w Topkapi Sarayi Muzeum w
Stambule, w aktach V Międzynarodowego Kongresu
Sztuki Tureckiej w Budapeszcie, w r. 1975: N. Berker,
Saray mendilleri [z krótkim tłumaczeniem angielskim]
[w:] Fifth International Congress of Turkish Art, pod
red. G. Fehera, Budapest 1978, s. 173—181. (Składam
podziękowanie p. doc. Tadeuszowi Majdzie z Uniwer-
sytetu Warszawskiego za dostarczenie mi pełnego tłu-
maczenia tekstu tureckiego). Informację na temat zna-
czenia chusty przekazałem p. mgr Helenie Małkiewiczów-
nie, która odpowiedni komentarz zamieściła w haśle do-
tyczącym Koberowskiego portretu Batorego w katalogu
wystawy Polaków portret własny, pracy zbiorowej pod
red. M. Rostworowskiego. Część II: Opisanie ilu-
stracji, Warszawa 1986, s. 22.
9 Berker nie znał jednak krakowskiego portretu Ba-
torego i nie miał w związku z tym żadnych skojarzeń
co do rozprzestrzenienia się obyczaju chusty.
2. Chusta jako znak władzy w prawicy królewskiej,
fragment ryc. 1
10 C. E. A r s e v e n, U Art turc, Istanbul 1939, pi. 18,
oraz E. A t i 1, Turkish Art, New York 1980, pl. I.
11 N. M. Penzer, Harem, London 1936, s. 179.
12 Atil, o.c., pl. 21, oraz Tulips, ArcAcsąues and
Turbans. Decorative Arts from the Ottc :.ian Empire,
pod red. Y. Petropoulosa, London 1932 (E. Grube,
Painting), poz. 196. W ikonografii zachodniej bodaj naj-
wcześniej, około r. 1325, pojawiła się chusta ceremonial-
na w ręku sułtana we fresku Giotta w kaplicy Bardi
w kościele Santa Croce we Florencji (ryc. 8). Jest to
scena z historii św. Franciszka, próba ognia w obliczu
sułtana egipskiego. Na tę scenę uprzejmie zwrócił mi
uwagę prof. Lech Kalinowski. Jest to ważny dowód na
to, że sułtan posługiwał się chustą na długo przed zdo-
byciem Konstantynopola, Giotto zaś nieźle był poinfor-
mowany o sułtańskim ubiorze ceremonialnym i o przy-
należnych do stroju atrybutach.
13 Berker, o.c., s. 173.
63
ra ze Stambułu wynika, że zwyczaj trzymania
chusty przejął Batory bezpośrednio od sułtanów
osmańskich9. To właśnie im przysługiwała, jako
znak dostojeństwa i władzy, chusta zwana ulatu
lub sawluk, w kształcie kwadratu, z białego, po
brzegach haftowanego płótna; kilka takich oka-
zów, z XVII i XVIII w., zachowało się w zbiorach
Topkapi Sarayi Muzeum w Stambule. W portre-
tach miniaturowych, począwszy od portretu Meh-
meda II Zdobywcy, sułtanowie trzymają chustę
z reguły w prawej dłoni 10 (ryc. 3—6). Z opisów
obyczaju haremowego wiadomo, że sułtan wy-
bierał sobie na noc odaliskę rzucając na nią chu-
stę n. Z takąż chustą przedstawiano sułtanów na
tronie podczas ceremonii dworskich i ten sam
atrybut, w miniaturach, przydawano istotom nad-
przyrodzonym, geniuszom peri12 (ryc. 7).
Tureccy uczeni, wśród nich wspomniany Ber-
ker, powołując się na dzieło Mahmuda z Kaszga-
ru, Dywan języka tureckiego z X wieku, próbują
wytłumaczyć stosowanie chusty wpływem Mon-
gołów i Chińczyków 13. Raczej jednak należy przy-
jąć, że chusta jako atrybut stroju pojawiła się
w kręgu kultury śródziemnomorskiej, najwcześ-
niej chyba u Egipcjan. W I wieku n. e. stosowa-
na była do osuszania twarzy (pod nazwą mandi-
lion), czego najbardziej znanym przykładem jest
Chusta iśw. Weroniki. Właściwa geneza owego
atrybutu sułtańskiego, a zarazem atrybutu Bato-
rego, wiąże się z kręgiem późnorzymskim wzglę-
dnie we zesn ob i z ant y ńslk i m, z tzw. chustą — map-
pą — konsulów, służącą jako znak otwierający
wyścigi lub inne rodzaje zawodów na hipodro-
mie. Mappa widnieje na licznych dyptykach kon-
sularnych z kości słoniowej, rozdawanych jako
sułtańskich zachowanych w Topkapi Sarayi Muzeum w
Stambule, w aktach V Międzynarodowego Kongresu
Sztuki Tureckiej w Budapeszcie, w r. 1975: N. Berker,
Saray mendilleri [z krótkim tłumaczeniem angielskim]
[w:] Fifth International Congress of Turkish Art, pod
red. G. Fehera, Budapest 1978, s. 173—181. (Składam
podziękowanie p. doc. Tadeuszowi Majdzie z Uniwer-
sytetu Warszawskiego za dostarczenie mi pełnego tłu-
maczenia tekstu tureckiego). Informację na temat zna-
czenia chusty przekazałem p. mgr Helenie Małkiewiczów-
nie, która odpowiedni komentarz zamieściła w haśle do-
tyczącym Koberowskiego portretu Batorego w katalogu
wystawy Polaków portret własny, pracy zbiorowej pod
red. M. Rostworowskiego. Część II: Opisanie ilu-
stracji, Warszawa 1986, s. 22.
9 Berker nie znał jednak krakowskiego portretu Ba-
torego i nie miał w związku z tym żadnych skojarzeń
co do rozprzestrzenienia się obyczaju chusty.
2. Chusta jako znak władzy w prawicy królewskiej,
fragment ryc. 1
10 C. E. A r s e v e n, U Art turc, Istanbul 1939, pi. 18,
oraz E. A t i 1, Turkish Art, New York 1980, pl. I.
11 N. M. Penzer, Harem, London 1936, s. 179.
12 Atil, o.c., pl. 21, oraz Tulips, ArcAcsąues and
Turbans. Decorative Arts from the Ottc :.ian Empire,
pod red. Y. Petropoulosa, London 1932 (E. Grube,
Painting), poz. 196. W ikonografii zachodniej bodaj naj-
wcześniej, około r. 1325, pojawiła się chusta ceremonial-
na w ręku sułtana we fresku Giotta w kaplicy Bardi
w kościele Santa Croce we Florencji (ryc. 8). Jest to
scena z historii św. Franciszka, próba ognia w obliczu
sułtana egipskiego. Na tę scenę uprzejmie zwrócił mi
uwagę prof. Lech Kalinowski. Jest to ważny dowód na
to, że sułtan posługiwał się chustą na długo przed zdo-
byciem Konstantynopola, Giotto zaś nieźle był poinfor-
mowany o sułtańskim ubiorze ceremonialnym i o przy-
należnych do stroju atrybutach.
13 Berker, o.c., s. 173.
63