DOI article:
Żygulski, Zdzisław: Akcenty tureckie w stroju Batorego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0069
5. Portret sułtana Sulejmana Wspaniałego, z chustą, ok.
1560, Topkapi Sarayi Muzeum w Stambule (wg E. Atil)
(repr. R. Kubiczek)
chodiniego chusta najpierw doznała osobliwej de-
gradacji, pojawiając się jako atrybut w rękach
weneckich kurtyzan, potem, od połowy XVI wie-
ku, pod nazwą pańuelo, znów dostąpiła awansu
jako atrybut hiszpańskich i portugalskich królo-
wych 18.
W Polsce, z końcem XVI wieku, zapewne pod
wpływem Batorego, chustą bawili się polscy ma-
bie lewej ręki u kapłanów przy ceremonii mszy św.,
dla okrycia dłoni przy dotykaniu Hostii. Po pewnym
czasie cienka, płócienna mappula przekształciła się w
sztywny, ozdobny manipularz; por. Ch. C. Mayer-
-Thurman, Raiment jor the Lord’s Service [katalog
wystawy], The Art Institute of Chicago 1975, s. 32—33.
18 Por. obraz V. Carpaccia, z końca XV w., przed-
stawiający dwie weneckie kurtyzany (Museo Correr w
Wenecji), a następnie portrety malowane przez Antonia
Moro: Katarzyny Austriackiej, królowej Portugalii z r.
1552 (Muzeum Prado w Madrycie) i Anny Austriackiej
królowej Hiszpanii z r. 1570 (Kunsthistorisches Museum
w Wiedniu) — oraz infantki Izabeli Klary Eugenii z r.
gnaci. Nosił ją na przykład Jan Krzysztof Tar-
nowski, jako dodatek do dość dziwacznego, ma-
nieirysityczno-sarmackiego stroju, na portrecie w
warszawskim Muzeum Narodowym19 (ryc. 11),
ma ją również Bartłomiej Schachmann, patry-
cjusiz i burmistrz gdański, sygnujący się tytułem
prokoinsula, człowiek ogromnie wykształcony i po-
dróżnik bywały w Wenecji oraz Stambule, spor-
tretowany przez Antoniego Moliera20 (ryc. 12).
Zapożyczona od Turków chusta powoli zatra-
cała swą pierwotną funkcję i znaczenie i w
XVII w. atrybut ten został porzucony. Ponownie
pojawiła się chusta w Polsce w dłoniach dwora-
ków i elegantów wieku XVIII, tym razem prze-
niesiona z Francji, ale już bez głębszych implika-
cji symbolicznych.
Kolejnym, ważnym elementem stroju Batore-
go, jalki nas tu interesuje, jest tzw. szfcofia, ozdo-
ba z piór metalowych, zwykle uzupełniona rzeczy-
wistymi piórami ptaisimi, przytwierdzana do czap-
ki, kołpaka lub hełmu. Jak powiedziano, Batory
najchętniej przykrywał głowę czarną, filcową ma-
gierką, ale na rycinie Jobsta Ammana z roku
1576, na której figuruje jako „wojewoda siedmio-
grodzki”, nosi on futrzany kołpak z „workiem”
odrzuconym do tyłu na kształt osmańskich czap
janczarskich21. To jeszcze jeden, dotychczas nie
zauważony, motyw turecki w stroju Batorego,
widoczny na licznych dery w antach Ammanow-
skiej ryciny (ryc. 13). W analizowanych wizerun-
kach Batorego na jego czapkach i kołpakach wi-
dnieją egrety z piórkami czarnej czapli, ale nie
o te nam chodzi. Przystrajanie głowy piórami ma
tak długą historię, że jej śledzenie mijałoby się z
celem wytkniętym w tej pracy. Chcemy zbadać
specyficzną formę i funkcję konkretnej ozdoby
głowy występującej w kręgu tureckim, węgier-
skim i polskim, ukształtowanej prawdopodobnie
w XV wieku, a to dlatego, że niektóre jej za-
chowane egzemplarze łączone są bezpośrednio z
csobą Batorego.
1579 (Muzeum Prado w Madrycie), malowanej przez
Sancheza Coello.
19 Portret polski XVII i XVIII wieku. Katalog wy-
stawy, pod red. J. Ruszczycówny, Muzeum Narodo-
we w Warszawie, 1977, poz. 105.
20 Jest to portret namalowany około r. 1600, zacho-
wany w Bibliotece Gdańskiej PAN w Gdańsku.
21 Rycina Ammana stała się prototypem wielu in-
nych wizerunków Batorego — zarówno rytowanych, jak
i malowanych olejno. Pośrednio od niej wywodzi się,
znakomity zresztą, portret króla w Zbiorach Czartory-
skich; por. Komornicki, o.c., poz. 4.
5 — Folia Historiae Artium XXIV
65
1560, Topkapi Sarayi Muzeum w Stambule (wg E. Atil)
(repr. R. Kubiczek)
chodiniego chusta najpierw doznała osobliwej de-
gradacji, pojawiając się jako atrybut w rękach
weneckich kurtyzan, potem, od połowy XVI wie-
ku, pod nazwą pańuelo, znów dostąpiła awansu
jako atrybut hiszpańskich i portugalskich królo-
wych 18.
W Polsce, z końcem XVI wieku, zapewne pod
wpływem Batorego, chustą bawili się polscy ma-
bie lewej ręki u kapłanów przy ceremonii mszy św.,
dla okrycia dłoni przy dotykaniu Hostii. Po pewnym
czasie cienka, płócienna mappula przekształciła się w
sztywny, ozdobny manipularz; por. Ch. C. Mayer-
-Thurman, Raiment jor the Lord’s Service [katalog
wystawy], The Art Institute of Chicago 1975, s. 32—33.
18 Por. obraz V. Carpaccia, z końca XV w., przed-
stawiający dwie weneckie kurtyzany (Museo Correr w
Wenecji), a następnie portrety malowane przez Antonia
Moro: Katarzyny Austriackiej, królowej Portugalii z r.
1552 (Muzeum Prado w Madrycie) i Anny Austriackiej
królowej Hiszpanii z r. 1570 (Kunsthistorisches Museum
w Wiedniu) — oraz infantki Izabeli Klary Eugenii z r.
gnaci. Nosił ją na przykład Jan Krzysztof Tar-
nowski, jako dodatek do dość dziwacznego, ma-
nieirysityczno-sarmackiego stroju, na portrecie w
warszawskim Muzeum Narodowym19 (ryc. 11),
ma ją również Bartłomiej Schachmann, patry-
cjusiz i burmistrz gdański, sygnujący się tytułem
prokoinsula, człowiek ogromnie wykształcony i po-
dróżnik bywały w Wenecji oraz Stambule, spor-
tretowany przez Antoniego Moliera20 (ryc. 12).
Zapożyczona od Turków chusta powoli zatra-
cała swą pierwotną funkcję i znaczenie i w
XVII w. atrybut ten został porzucony. Ponownie
pojawiła się chusta w Polsce w dłoniach dwora-
ków i elegantów wieku XVIII, tym razem prze-
niesiona z Francji, ale już bez głębszych implika-
cji symbolicznych.
Kolejnym, ważnym elementem stroju Batore-
go, jalki nas tu interesuje, jest tzw. szfcofia, ozdo-
ba z piór metalowych, zwykle uzupełniona rzeczy-
wistymi piórami ptaisimi, przytwierdzana do czap-
ki, kołpaka lub hełmu. Jak powiedziano, Batory
najchętniej przykrywał głowę czarną, filcową ma-
gierką, ale na rycinie Jobsta Ammana z roku
1576, na której figuruje jako „wojewoda siedmio-
grodzki”, nosi on futrzany kołpak z „workiem”
odrzuconym do tyłu na kształt osmańskich czap
janczarskich21. To jeszcze jeden, dotychczas nie
zauważony, motyw turecki w stroju Batorego,
widoczny na licznych dery w antach Ammanow-
skiej ryciny (ryc. 13). W analizowanych wizerun-
kach Batorego na jego czapkach i kołpakach wi-
dnieją egrety z piórkami czarnej czapli, ale nie
o te nam chodzi. Przystrajanie głowy piórami ma
tak długą historię, że jej śledzenie mijałoby się z
celem wytkniętym w tej pracy. Chcemy zbadać
specyficzną formę i funkcję konkretnej ozdoby
głowy występującej w kręgu tureckim, węgier-
skim i polskim, ukształtowanej prawdopodobnie
w XV wieku, a to dlatego, że niektóre jej za-
chowane egzemplarze łączone są bezpośrednio z
csobą Batorego.
1579 (Muzeum Prado w Madrycie), malowanej przez
Sancheza Coello.
19 Portret polski XVII i XVIII wieku. Katalog wy-
stawy, pod red. J. Ruszczycówny, Muzeum Narodo-
we w Warszawie, 1977, poz. 105.
20 Jest to portret namalowany około r. 1600, zacho-
wany w Bibliotece Gdańskiej PAN w Gdańsku.
21 Rycina Ammana stała się prototypem wielu in-
nych wizerunków Batorego — zarówno rytowanych, jak
i malowanych olejno. Pośrednio od niej wywodzi się,
znakomity zresztą, portret króla w Zbiorach Czartory-
skich; por. Komornicki, o.c., poz. 4.
5 — Folia Historiae Artium XXIV
65