DOI article:
Żygulski, Zdzisław: Akcenty tureckie w stroju Batorego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0072
9. Konsul Flavius Anastasius z mappą, 517, dyptyk z ko-
ści słoniowej, Cabinet des Medailles w Paryżu (wg D. Tal-
bot Rice, Kunst aus Bizanz, Miinchen 1959 (repr. R. Ku-
biczek)
wie węgierskiej w Budapeszcie w r. 1896 (por. J. Szen-
d r e i, Ungarische Kriegsgeschichtliche Denkmaler, Bu-
dapest 1896, s. 783, poz. 4408), na wystawie zabytków
sztuki i kultury z epoki polskiego renesansu urządzonej
w Krakowie w r. 1930 w związku ze zjazdem naukowym
im. Jana Kochanowskiego urządzonym przez Polską Aka-
demię Umiejętności (por. katalog tej wystawy s. 24, nr
103) i wreszcie na wystawie jubileuszowej zabytków
z czasów króla Stefana i Jana III w 400-lecie urodzin
Stefana Batorego i 250-lecie odsieczy wiedeńskiej, urzą-
dzonej w Warszawie w Muzeum Narodowym i Muzeum
Wojska w r. 1933 (por. katalog tej wystawy, s. 63, poz.
604). Szkofia ta została też opublikowana przez A.
Brucknera w Encyklopedii staropolskiej (Warszawa
1939, t. I, szp. 585—586, s.v. kita). Cenny ten zabytek,
wraz ze szkofią większą, portretem pędzla Kobera i li-
cznymi innymi pamiątkami oraz dokumentami, pokazany
był na wystawie poświęconej Batoremu, urządzonej w
grudniu r. 1986 w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie,
dla uczczenia czterechsetnej rocznicy śmierci wielkiego
monarchy. Por. także artykuł S. Czarnowskiego,
Ozdoby złotnicze w męskim stroju polskim (Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej, 1986, nr 3), s. 477—484,
w którym reprodukowana jest szkofia mniejsza Batore-
go oraz złota szkofia z diamentami i perłami księcia
szczecińskiego Franciszka I, będąca zapewne dziełem
jubilera hamburskiego Jakuba Moresa St., z około r.
eona, w kształcie ruchomego skrzydła osadzonego
na piręcie zakończonym orlim szponem, z dwoma
uszkami na odwrocie i dwoma przetyczkami na
łańcuszkach, służącymi do umocowania. Skrzy-
dło składa się z trzech rzędów piór, po- cztery
pióra w każdym rzędzie, z których zewnętrzne
są roboty filigranowej, z perłami, turkusami i
almandynami; także pręt ozdobiony jest alman-
dynsimi i emalią (ryc. 19). Sżkofia mniejsza, ma-
jąca długość p-rętu 24,9 cm, długość skrzydła
20,5 cm, w kształcie i funkcji bardzo przypomina
szkofię większą (z wyjątkiem owego dziewiątego,
dorobionego pióra). Stylistycznie łączą się one z
Węgrami, ściślej — z Siedmiogrodem czasów Ba-
torego. Właśnie szpon orli mniejszej szkofii zdra-
dza pochodzenie motywu. Czarne orle skrzydło
ze szponem jest heraldycznym znakiem bardzo
często pojawiającym się w tym czasie na wę-
gierskiej, asymetrycznej tarczy husarskiej, spo-
rządzanej z malowanego drewna27 (ryc. 20).
Skrzydło, symbol husarii, w tej właśnie formie
występowało na Węgrzech, a opisane szikofie sta-
nowiły plastyczny wariant tego symbolu. Wra7
z innymi motywami husarii przejęte zostało za-
równo do wojska osmańskiego, jak i polskiego,
zapewne w pierwszej połowie XVI w.28
O ile chusta-mappa i szkofia-celeng stanowią
atrybuty stroju związane z kulturą turecką, ale
o heterogenicznym pochodzeniu, to w pamiątkach
po Batorym znajdujemy obiekt, którego tureckie
1600; ten ostatni przykład wykazuje, jak daleki był za-
sięg inspiracji wschodnich w ozdobach nakryć głowy:
pióra są tak samo wygięte, jak w tureckim czelengu.
27 K. Janos, Regi magyar fegyuerek [historia bro-
ni węgierskiej], Budapest 1971, s. 308 i n., il. 109.
28 Jeźdźcy na modłę husarską, racowie, opisani są
w źródłach polskich już w końcu XV w., a ich najwspa-
nialszym pomnikiem jest obraz Bitwa pod Orszą w war-
szawskim Muzeum Narodowym (por. Z. Żygulski
jun. „Bitwa pod Orszą” — struktura obrazu (Rocznik
Historii Sztuki, t. XII, 1981), s. 85—132; wersja angiel-
ska tej pracy: „The Battle of Orsha” — an Explication
of the Arms, Armour, Costumes, Accoutrements and
other Matters for Consideration Portrayed in the Ap-
proximately Contemporary Painting of the Eattle Fought
in Byelorussia in 1514, wydrukowana została w antologii
pod red. R. Hel da: Art, Arms and Armour, wyd.
Acąuafresca Editrice, Chiasso [Szwajcaria] 1979—1980.
Żołnierzy uzbrojonych na modłę husarską, z kopią i tar-
czą asymetryczną, spotyka się w batalistycznych minia-
turach tureckich w XVI w., ale najbardziej doniosłym
dokumentem tych zapożyczeń jest tzw. Kodeks Wie-
deński w Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu
(nr 8626), zawierający miniatury z wyobrażeniem armii
osmańskiej, namalowane przez niejakiego Henryka Gen-
drowskiego, będącego na usługach posła cesarskiego na
dwór sułtana Murada III, w latach 1588—1592.
68
ści słoniowej, Cabinet des Medailles w Paryżu (wg D. Tal-
bot Rice, Kunst aus Bizanz, Miinchen 1959 (repr. R. Ku-
biczek)
wie węgierskiej w Budapeszcie w r. 1896 (por. J. Szen-
d r e i, Ungarische Kriegsgeschichtliche Denkmaler, Bu-
dapest 1896, s. 783, poz. 4408), na wystawie zabytków
sztuki i kultury z epoki polskiego renesansu urządzonej
w Krakowie w r. 1930 w związku ze zjazdem naukowym
im. Jana Kochanowskiego urządzonym przez Polską Aka-
demię Umiejętności (por. katalog tej wystawy s. 24, nr
103) i wreszcie na wystawie jubileuszowej zabytków
z czasów króla Stefana i Jana III w 400-lecie urodzin
Stefana Batorego i 250-lecie odsieczy wiedeńskiej, urzą-
dzonej w Warszawie w Muzeum Narodowym i Muzeum
Wojska w r. 1933 (por. katalog tej wystawy, s. 63, poz.
604). Szkofia ta została też opublikowana przez A.
Brucknera w Encyklopedii staropolskiej (Warszawa
1939, t. I, szp. 585—586, s.v. kita). Cenny ten zabytek,
wraz ze szkofią większą, portretem pędzla Kobera i li-
cznymi innymi pamiątkami oraz dokumentami, pokazany
był na wystawie poświęconej Batoremu, urządzonej w
grudniu r. 1986 w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie,
dla uczczenia czterechsetnej rocznicy śmierci wielkiego
monarchy. Por. także artykuł S. Czarnowskiego,
Ozdoby złotnicze w męskim stroju polskim (Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej, 1986, nr 3), s. 477—484,
w którym reprodukowana jest szkofia mniejsza Batore-
go oraz złota szkofia z diamentami i perłami księcia
szczecińskiego Franciszka I, będąca zapewne dziełem
jubilera hamburskiego Jakuba Moresa St., z około r.
eona, w kształcie ruchomego skrzydła osadzonego
na piręcie zakończonym orlim szponem, z dwoma
uszkami na odwrocie i dwoma przetyczkami na
łańcuszkach, służącymi do umocowania. Skrzy-
dło składa się z trzech rzędów piór, po- cztery
pióra w każdym rzędzie, z których zewnętrzne
są roboty filigranowej, z perłami, turkusami i
almandynami; także pręt ozdobiony jest alman-
dynsimi i emalią (ryc. 19). Sżkofia mniejsza, ma-
jąca długość p-rętu 24,9 cm, długość skrzydła
20,5 cm, w kształcie i funkcji bardzo przypomina
szkofię większą (z wyjątkiem owego dziewiątego,
dorobionego pióra). Stylistycznie łączą się one z
Węgrami, ściślej — z Siedmiogrodem czasów Ba-
torego. Właśnie szpon orli mniejszej szkofii zdra-
dza pochodzenie motywu. Czarne orle skrzydło
ze szponem jest heraldycznym znakiem bardzo
często pojawiającym się w tym czasie na wę-
gierskiej, asymetrycznej tarczy husarskiej, spo-
rządzanej z malowanego drewna27 (ryc. 20).
Skrzydło, symbol husarii, w tej właśnie formie
występowało na Węgrzech, a opisane szikofie sta-
nowiły plastyczny wariant tego symbolu. Wra7
z innymi motywami husarii przejęte zostało za-
równo do wojska osmańskiego, jak i polskiego,
zapewne w pierwszej połowie XVI w.28
O ile chusta-mappa i szkofia-celeng stanowią
atrybuty stroju związane z kulturą turecką, ale
o heterogenicznym pochodzeniu, to w pamiątkach
po Batorym znajdujemy obiekt, którego tureckie
1600; ten ostatni przykład wykazuje, jak daleki był za-
sięg inspiracji wschodnich w ozdobach nakryć głowy:
pióra są tak samo wygięte, jak w tureckim czelengu.
27 K. Janos, Regi magyar fegyuerek [historia bro-
ni węgierskiej], Budapest 1971, s. 308 i n., il. 109.
28 Jeźdźcy na modłę husarską, racowie, opisani są
w źródłach polskich już w końcu XV w., a ich najwspa-
nialszym pomnikiem jest obraz Bitwa pod Orszą w war-
szawskim Muzeum Narodowym (por. Z. Żygulski
jun. „Bitwa pod Orszą” — struktura obrazu (Rocznik
Historii Sztuki, t. XII, 1981), s. 85—132; wersja angiel-
ska tej pracy: „The Battle of Orsha” — an Explication
of the Arms, Armour, Costumes, Accoutrements and
other Matters for Consideration Portrayed in the Ap-
proximately Contemporary Painting of the Eattle Fought
in Byelorussia in 1514, wydrukowana została w antologii
pod red. R. Hel da: Art, Arms and Armour, wyd.
Acąuafresca Editrice, Chiasso [Szwajcaria] 1979—1980.
Żołnierzy uzbrojonych na modłę husarską, z kopią i tar-
czą asymetryczną, spotyka się w batalistycznych minia-
turach tureckich w XVI w., ale najbardziej doniosłym
dokumentem tych zapożyczeń jest tzw. Kodeks Wie-
deński w Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu
(nr 8626), zawierający miniatury z wyobrażeniem armii
osmańskiej, namalowane przez niejakiego Henryka Gen-
drowskiego, będącego na usługach posła cesarskiego na
dwór sułtana Murada III, w latach 1588—1592.
68