DOI Artikel:
Walczak, Marek: Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20623#0047
korzyści politycznych96. Kiedy indziej spotykamy się
z gruntowną znajomością sztuki dawnej, którą arty-
sta traktuje jako źródło inspiracji dla własnych, wy-
bitnych kreacji (częste w malarstwie miniaturowym
np. w twórczości Jana z Opawy)9 . Nurt retrospek-
tywny zajął swe miejsce w architekturze wieku XIV,
a przykładem zastosowania gurtów (połączonych ze
sklepieniami bez żeber) może służyć reprezentacyjna
sala na zamku Reichenberg (ok. 1370/1380)98. Za
przejaw tendencji retrospektywnych w architekturze
luksemburskiej uważa się m. in. użycie na wielką
skalę arkad i portali zamkniętych półkoliście. Ar-
kady te często układano we fryzy, tak jak to jest w
trzeciej kondygnacji krakowskiej wieży ratuszowej99.
Zjawisko retrospekcji w architekturze środkowej
Europy uległo nasileniu u schyłku średniowiecza,
szczególnie w Czechach i Austrii (np. kościoły w
Ybbs, Sankt Othmar, Mondsee i Moedling)100. Jest
ono wyraźne na Śląsku (dekoracja ratusza wrocław-
skiego), a także w Małopolsce, gdzie reprezentują je
m. in. wystrój zamku w Dębnie k. Wojnicza i jedno z
okien probostwa przy kościele Wszystkich Świętych
w Krakowie101.
Kłopoty z odróżnieniem w pełni świadomej re-
trospekcji od archaizacji związane są m. in. z faktem
odwołań do sztuki niedawnej, starszej zaledwie o dwa
— trzy pokolenia102. W takim przypadku wiele zależy
od postawy metodologicznej badacza; przykładowo
Renate Wagner-Rieger analizując grupę romanizu-
jących portali z 2. ćw. w. XIII na terenie Austrii,
używała określenia „retrospektive Architektur”103.
96 Por. też: B. Bischoff, Ein Reichenbacher Codex des XV.
Jahrhunderts in imitierter romanischer Minuskel [w:] Te n ż e, Mit-
telalterliche Studien, t. 1, Stuttgart 1966, s. 63—67; W! Koch,
Memoriengrdber. Darstellung — Text — Schrift [w:] Epigraphie et
iconograpbie. Actes du Colloąue tenu a Poitiers les 5—8 octabre 1995,
Poitiers 1996 (Civilisation Medievale, red. G. Bianciotto, R.
Favreau, P. Skubiszewski), s. 125—140.
97 G. Schmidt, Johann von Troppau und die vorromanische
Buchmalerei. Vom ideellen Wert altertumlicher Formen in der Kunst
des vierzehnten Jahrhunderts {w:} Studien zur Buchmalerei und
Goldschmiedekunst des Mittelalters. Festschrift fiir Karl Hermann
Usener zum 60. Geburtstag, Marburg an der Lahn 1967, s. 275—
293; przedruk w: Tenże, Malerei der Gotik. Fixpunkte und Au-
sblicke, t. 1: Malerei der Gotik in Mitteleuropa, red. M. Roland,
Graz 2005, s. 310—327. Ostatnio, na przykładzie miniatur
Fwangelistarza arcybiskupa Trewiru Kunona von Falkenstein,
których kompozycje oparto na dekoracjach ottońskiego Ko-
deksu Egberta: Ch. B e i e r, Buchmalerei fiir Metz und Trier im 14.
Jahrhundert. Die illuminierten Handschriften aus der Falkenstein-
Werkstatt, Langwaden 2003, s. 45—52, il. 12—18.
98 Schmidt, Reverentia und Magnificentia..., il. 47.
Nie ulega wątpliwości, że już w początkach XIV w.
można spotkać przypadki świadomego odwoływania
się do form architektury wczesnogotyckiej. Wczesno-
gotycki historyzm jest wręcz jedną z cech charaktery-
stycznych architektury Moraw104. Badania nad tym
zjawiskiem rozpoczął Antonin Bartuśek, publikując
w r. 1953 uwagi na temat kościoła parafialnego
w Volfirovie koło Dacie105. W tej późnogotyckiej
budowli zastosowano m.in. wyoblony profil żeber,
obłe formy podpór i XIII-wieczną w charakterze or-
namentykę. Jan Sedlak poddał analizie kolejne przy-
padki retrospekcji, w tym kościół Św. Maurycego w
Kromieryżu, wzniesiony w latach 1260—1281 przez
biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburga.
Jego następca biskup Jan Volek (ok. 1334—1351)
nakrył prosto zamknięte prezbiterium sklepieniem
sześciodzielnym, którego archaiczną formę tłumaczy
się próbą utrzymania jednolitości stylowej budowli
(il. 35)106. Sześcio- i siedmiodzielne formy sklepień
pojawiły się także w kościele premonstratensek w
Dolnich Kounicach (łac. Rosa coeli) koło Brna, gdzie
w początkach drugiej połowy w. XIV działał war-
sztat znany z Kromieryża. Z tej fazy pochodzi także
tympanon w portalu fasady ukazujący w romanizu-
jących formach błogosławiącego Chrystusa i głowy
fundatorów, którzy w r. 1181 założyli kounicki
klasztor107. W przesklepionym w tym samym czasie
korpusie nawowym katedry w Ołomuńcu pojawiło
się inne archaiczne rozwiązanie — miniaturowe tarcze
w kształcie rozet nałożone na żebra108. W kościele
Wniebowzięcia Matki Boskiej w Slayonicach (2. poi.
99 J. H o r e j ś f, Tvar pozdne stredovekych historismii. In mar-
gine Birnaumovy teze o romdnske renesanci, Umenf, 17: 1969, s.
113-114.
100 J. Apfelthalter, Spatgotischer Historismus an Beispielen
osterreichischer Kirchenbauten, Kunsthistoriker, 1: 1984, z. 4, s.
30-31.
101 K. J. Czyżewski, M. Walczak, Uioagi o późnogo-
tyckim detalu architektonicznym zamku w Dębnie kolo Wojnicza
[w:] Zamek i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku. Mate-
riały XIX Seminarium Mediewistycznego w Poznaniu, październik
1998, red. J. Wiesiołowski, Poznań 2001, s. 39—42.
102 Graf, Retrospektive Tendenzen..., s. 401M02-
103 Tamże, przyp. 72.
104 Sedlak, Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 184.
105 A. Bartuśek, Pozdne goticke kneźiśte kostela ve Volfiro-
ve, Umenf, 1: 1953, s. 336—341.
106 Sedlak, Die Architektur in Mdhren..., s. 130; Tenże,
Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 172.
107 Sedlak, Die Architektur in Mdhren..., s. 126, il. 5;
Tenże, Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 173—174.
108 Tenże, Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 172;
M. P o j s 1, V. H y h 1 f k, Olomouc: katedr dla sv. Vaclava, Velehrad
2000, s. 9, 23, il. kolor, przed s. 17.
41
z gruntowną znajomością sztuki dawnej, którą arty-
sta traktuje jako źródło inspiracji dla własnych, wy-
bitnych kreacji (częste w malarstwie miniaturowym
np. w twórczości Jana z Opawy)9 . Nurt retrospek-
tywny zajął swe miejsce w architekturze wieku XIV,
a przykładem zastosowania gurtów (połączonych ze
sklepieniami bez żeber) może służyć reprezentacyjna
sala na zamku Reichenberg (ok. 1370/1380)98. Za
przejaw tendencji retrospektywnych w architekturze
luksemburskiej uważa się m. in. użycie na wielką
skalę arkad i portali zamkniętych półkoliście. Ar-
kady te często układano we fryzy, tak jak to jest w
trzeciej kondygnacji krakowskiej wieży ratuszowej99.
Zjawisko retrospekcji w architekturze środkowej
Europy uległo nasileniu u schyłku średniowiecza,
szczególnie w Czechach i Austrii (np. kościoły w
Ybbs, Sankt Othmar, Mondsee i Moedling)100. Jest
ono wyraźne na Śląsku (dekoracja ratusza wrocław-
skiego), a także w Małopolsce, gdzie reprezentują je
m. in. wystrój zamku w Dębnie k. Wojnicza i jedno z
okien probostwa przy kościele Wszystkich Świętych
w Krakowie101.
Kłopoty z odróżnieniem w pełni świadomej re-
trospekcji od archaizacji związane są m. in. z faktem
odwołań do sztuki niedawnej, starszej zaledwie o dwa
— trzy pokolenia102. W takim przypadku wiele zależy
od postawy metodologicznej badacza; przykładowo
Renate Wagner-Rieger analizując grupę romanizu-
jących portali z 2. ćw. w. XIII na terenie Austrii,
używała określenia „retrospektive Architektur”103.
96 Por. też: B. Bischoff, Ein Reichenbacher Codex des XV.
Jahrhunderts in imitierter romanischer Minuskel [w:] Te n ż e, Mit-
telalterliche Studien, t. 1, Stuttgart 1966, s. 63—67; W! Koch,
Memoriengrdber. Darstellung — Text — Schrift [w:] Epigraphie et
iconograpbie. Actes du Colloąue tenu a Poitiers les 5—8 octabre 1995,
Poitiers 1996 (Civilisation Medievale, red. G. Bianciotto, R.
Favreau, P. Skubiszewski), s. 125—140.
97 G. Schmidt, Johann von Troppau und die vorromanische
Buchmalerei. Vom ideellen Wert altertumlicher Formen in der Kunst
des vierzehnten Jahrhunderts {w:} Studien zur Buchmalerei und
Goldschmiedekunst des Mittelalters. Festschrift fiir Karl Hermann
Usener zum 60. Geburtstag, Marburg an der Lahn 1967, s. 275—
293; przedruk w: Tenże, Malerei der Gotik. Fixpunkte und Au-
sblicke, t. 1: Malerei der Gotik in Mitteleuropa, red. M. Roland,
Graz 2005, s. 310—327. Ostatnio, na przykładzie miniatur
Fwangelistarza arcybiskupa Trewiru Kunona von Falkenstein,
których kompozycje oparto na dekoracjach ottońskiego Ko-
deksu Egberta: Ch. B e i e r, Buchmalerei fiir Metz und Trier im 14.
Jahrhundert. Die illuminierten Handschriften aus der Falkenstein-
Werkstatt, Langwaden 2003, s. 45—52, il. 12—18.
98 Schmidt, Reverentia und Magnificentia..., il. 47.
Nie ulega wątpliwości, że już w początkach XIV w.
można spotkać przypadki świadomego odwoływania
się do form architektury wczesnogotyckiej. Wczesno-
gotycki historyzm jest wręcz jedną z cech charaktery-
stycznych architektury Moraw104. Badania nad tym
zjawiskiem rozpoczął Antonin Bartuśek, publikując
w r. 1953 uwagi na temat kościoła parafialnego
w Volfirovie koło Dacie105. W tej późnogotyckiej
budowli zastosowano m.in. wyoblony profil żeber,
obłe formy podpór i XIII-wieczną w charakterze or-
namentykę. Jan Sedlak poddał analizie kolejne przy-
padki retrospekcji, w tym kościół Św. Maurycego w
Kromieryżu, wzniesiony w latach 1260—1281 przez
biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburga.
Jego następca biskup Jan Volek (ok. 1334—1351)
nakrył prosto zamknięte prezbiterium sklepieniem
sześciodzielnym, którego archaiczną formę tłumaczy
się próbą utrzymania jednolitości stylowej budowli
(il. 35)106. Sześcio- i siedmiodzielne formy sklepień
pojawiły się także w kościele premonstratensek w
Dolnich Kounicach (łac. Rosa coeli) koło Brna, gdzie
w początkach drugiej połowy w. XIV działał war-
sztat znany z Kromieryża. Z tej fazy pochodzi także
tympanon w portalu fasady ukazujący w romanizu-
jących formach błogosławiącego Chrystusa i głowy
fundatorów, którzy w r. 1181 założyli kounicki
klasztor107. W przesklepionym w tym samym czasie
korpusie nawowym katedry w Ołomuńcu pojawiło
się inne archaiczne rozwiązanie — miniaturowe tarcze
w kształcie rozet nałożone na żebra108. W kościele
Wniebowzięcia Matki Boskiej w Slayonicach (2. poi.
99 J. H o r e j ś f, Tvar pozdne stredovekych historismii. In mar-
gine Birnaumovy teze o romdnske renesanci, Umenf, 17: 1969, s.
113-114.
100 J. Apfelthalter, Spatgotischer Historismus an Beispielen
osterreichischer Kirchenbauten, Kunsthistoriker, 1: 1984, z. 4, s.
30-31.
101 K. J. Czyżewski, M. Walczak, Uioagi o późnogo-
tyckim detalu architektonicznym zamku w Dębnie kolo Wojnicza
[w:] Zamek i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku. Mate-
riały XIX Seminarium Mediewistycznego w Poznaniu, październik
1998, red. J. Wiesiołowski, Poznań 2001, s. 39—42.
102 Graf, Retrospektive Tendenzen..., s. 401M02-
103 Tamże, przyp. 72.
104 Sedlak, Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 184.
105 A. Bartuśek, Pozdne goticke kneźiśte kostela ve Volfiro-
ve, Umenf, 1: 1953, s. 336—341.
106 Sedlak, Die Architektur in Mdhren..., s. 130; Tenże,
Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 172.
107 Sedlak, Die Architektur in Mdhren..., s. 126, il. 5;
Tenże, Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 173—174.
108 Tenże, Architektura na Morave a ve Slezsku..., s. 172;
M. P o j s 1, V. H y h 1 f k, Olomouc: katedr dla sv. Vaclava, Velehrad
2000, s. 9, 23, il. kolor, przed s. 17.
41