DOI issue:
Smaruj, Andrzej: Ze studiów nad sytuacją osadniczo-kulturową u schyłku starożytności w południowo-wschodniej części Pałuk
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.26514#0167
Ze studiów nad sytuacją osadniczo- kulturową u schyłku starożytności w południowo- wschodniej części Pałuk
163
Stopień przebadania wyżej wspomnianych stano-
wisk, a w szczególności osad, jest wysoce niezadowa-
lający Większość z nich rozpoznano w małym pro-
cencie, pozyskując niewielką ilość zabytków z OWR.
Ponadto niewielka liczba obiektów na osiedlach z
analizowanego okresu może być związana ze znacz-
nym stopniem ich zniszczenia w późniejszych okre-
sach. Największy przyrost źródeł łączy się z pracami
w Gąsawie stan. 6 i Biskupinie stan. 15 i 15a, gdzie
przebadano znaczną powierzchnię stanowisk.
W przypadku cmentarzysk uzasadniona wydaje
się opinia, że zostały zbadane w całości, co potwier-
dzają sami autorzy opracowań (Maciejewski 1962:
242, 271; Balke 1969: 362; Informator Archeologicz-
ny za rok 1989). Wątpliwości budzi tutaj jedynie ich
pierwotna wielkość. Większość cmentarzysk zosta-
ła odkryta w trakcie wybierania piasku ze żwirow-
ni (Podgórzyn stan. 1, Szelejewo stan. 1. Szelejewo
stan. 39), budowy drogi (Biskupin stan.17 i 17a)
bądź w nieznanych okolicznościach (Gogółkowo
stan. b. nr, Żnin stan.23). Wobec braku informacji o
znacznym zniszczeniu tych cmentarzysk, najpraw-
dopodobniej nie mamy tutaj do czynienia z dużym
ubytkiem źródeł.
Środowisko naturalne
Obszar objęty opracowaniem leży w centralnej
części Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, w obrębie
Pojezierza Gnieźnieńskiego (Niewiarowski 1993: 3).
Rzeźbę terenu, charakterystyczną dla obszarów mło-
doglacjanych, tworzą: wysoczyzna morenowa oraz
rynny jeziorne. Wysoczyznę w postaci płaskiej lub
falistej równiny morenowej zalegającej na wysokości
100 - 110 m n.p.m. budują w większości gliny i piaski
zwałowe. Urozmaicają ją liczne kemy, występujące w
postaci pagórków. Rynny jeziorne wykorzystywane
są przez rzeki Wełnę oraz Gąsawkę. Jedna z rynien
wykorzystywana jest przez jeziora: Zioło, Rogow-
skie, Wolskie i Tonowskie, a druga: Gąsawskie, Go-
dawskie, Święte, Biskupińskie, Skrzynka, Weneckie,
Skarbińskie, Żnińskie Małe i Żnińskie Duże. Od
największych zbiorników nazywane będą w pracy
rynną Jeziora Rogowskiego i rynną jezior żnińskich.
Obrazu sieci hydrograficznej dopełniają często nie-
nazwane zbiorniki i cieki wodne oraz stosunkowo
liczne tereny podmokłe. Władysław Niewiarowski
na podstawie wyników badań paleohydrologicznych
stwierdza, że w interesującym nas przedziale czaso-
wym poziom wód był maksymalnie wysoki, a jeziora:
Biskupińskie, Weneckie, Godawskie i Skrzynka two-
rzyłyjeden wielki zbiornik (Niewiarowski 1995: 230).
Przyczyną tego stanu rzeczy miały być zmiany klima-
tyczne, które spowodowały globalne podniesienie się
poziomu wód o ok. 2 m. Zgodnie z modelem Krysty-
ny Skarżyńskiej (1965: 37) ok. 500 roku p.n.e. klimat
zmienił się na subatlantycki, cechujący się nagłym
wzrostem liczby opadów z jednoczesnym spadkiem
temperatury. W początkach naszej ery klimat zrobił
się podobny do dzisiejszego, by w początkach II w.
zmienić się w cieplejszy i suchszy. W drugiej połowie
II w. ponownie wzrosła wilgotność i taki stan utrzy-
mywał się do ok. 350 r.
Strefy osadnicze
Wyniki dotychczasowych badań z tej części Pa-
łuk pozwalają na wykreślenie przybliżonych granic
dziesięciu skupisk osadniczych (Tabela 1, Ryc. 2),
oddzielonych od siebie pasami pustek, bądź bariera-
mi terenowo-krajobrazowymi. Ze względu na cha-
rakter znalezisk zastosowano dwie metody wyzna-
czania owych koncentracji. Skupiska zlokalizowane
w wyniku prospekcji terenowej składają się z przy-
najmniej jednej osady oraz kilku punktów i śladów
osadniczych. Z oczywistych względów ich funkcja,
przynależność kulturowa oraz przybliżona chrono-
logia nie jest pewna. Większą wartość poznawczą
mają natomiast skupienia stanowisk przebadanych
wykopaliskowo. Na takie składają się najczęściej
przynajmniej jedna osada, cmentarzysko oraz sta-
nowiska zlokalizowane dzięki badaniom powierzch-
niowym. Dodatkowo skupiska podzielono na pew-
ne i domniemane, czyli takie, które wyznaczono w
oparciu o materiały o niepewnej lokalizacji.
Z uwagi na charakter prezentowanych tutaj sta-
nowisk, oraz stopień ich rozpoznania skorzystano
z modeli osadniczych wypracowanych dla neoli-
tu przez Janusza Kruka (1973) i dla średniowiecza
przez Kazimierza Siuchnińskiego (1974: 189- 214).
Zbadano w ten sposób położenie stanowisk pod ką-
tem położenia topograficznego oraz odległości od
najbliższego ówczesnego elementu sieci hydrogra-
ficznej. Pominięto natomiast, z braku odpowiednich
badań, czynnik odległości stanowiska od krawędzi
ówczesnego lasu oraz wpływ rozmieszczenia gleb.
Celem analiz było zbadanie powyższych zależno-
ści oraz różnic w preferencjach społeczności prze-
163
Stopień przebadania wyżej wspomnianych stano-
wisk, a w szczególności osad, jest wysoce niezadowa-
lający Większość z nich rozpoznano w małym pro-
cencie, pozyskując niewielką ilość zabytków z OWR.
Ponadto niewielka liczba obiektów na osiedlach z
analizowanego okresu może być związana ze znacz-
nym stopniem ich zniszczenia w późniejszych okre-
sach. Największy przyrost źródeł łączy się z pracami
w Gąsawie stan. 6 i Biskupinie stan. 15 i 15a, gdzie
przebadano znaczną powierzchnię stanowisk.
W przypadku cmentarzysk uzasadniona wydaje
się opinia, że zostały zbadane w całości, co potwier-
dzają sami autorzy opracowań (Maciejewski 1962:
242, 271; Balke 1969: 362; Informator Archeologicz-
ny za rok 1989). Wątpliwości budzi tutaj jedynie ich
pierwotna wielkość. Większość cmentarzysk zosta-
ła odkryta w trakcie wybierania piasku ze żwirow-
ni (Podgórzyn stan. 1, Szelejewo stan. 1. Szelejewo
stan. 39), budowy drogi (Biskupin stan.17 i 17a)
bądź w nieznanych okolicznościach (Gogółkowo
stan. b. nr, Żnin stan.23). Wobec braku informacji o
znacznym zniszczeniu tych cmentarzysk, najpraw-
dopodobniej nie mamy tutaj do czynienia z dużym
ubytkiem źródeł.
Środowisko naturalne
Obszar objęty opracowaniem leży w centralnej
części Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, w obrębie
Pojezierza Gnieźnieńskiego (Niewiarowski 1993: 3).
Rzeźbę terenu, charakterystyczną dla obszarów mło-
doglacjanych, tworzą: wysoczyzna morenowa oraz
rynny jeziorne. Wysoczyznę w postaci płaskiej lub
falistej równiny morenowej zalegającej na wysokości
100 - 110 m n.p.m. budują w większości gliny i piaski
zwałowe. Urozmaicają ją liczne kemy, występujące w
postaci pagórków. Rynny jeziorne wykorzystywane
są przez rzeki Wełnę oraz Gąsawkę. Jedna z rynien
wykorzystywana jest przez jeziora: Zioło, Rogow-
skie, Wolskie i Tonowskie, a druga: Gąsawskie, Go-
dawskie, Święte, Biskupińskie, Skrzynka, Weneckie,
Skarbińskie, Żnińskie Małe i Żnińskie Duże. Od
największych zbiorników nazywane będą w pracy
rynną Jeziora Rogowskiego i rynną jezior żnińskich.
Obrazu sieci hydrograficznej dopełniają często nie-
nazwane zbiorniki i cieki wodne oraz stosunkowo
liczne tereny podmokłe. Władysław Niewiarowski
na podstawie wyników badań paleohydrologicznych
stwierdza, że w interesującym nas przedziale czaso-
wym poziom wód był maksymalnie wysoki, a jeziora:
Biskupińskie, Weneckie, Godawskie i Skrzynka two-
rzyłyjeden wielki zbiornik (Niewiarowski 1995: 230).
Przyczyną tego stanu rzeczy miały być zmiany klima-
tyczne, które spowodowały globalne podniesienie się
poziomu wód o ok. 2 m. Zgodnie z modelem Krysty-
ny Skarżyńskiej (1965: 37) ok. 500 roku p.n.e. klimat
zmienił się na subatlantycki, cechujący się nagłym
wzrostem liczby opadów z jednoczesnym spadkiem
temperatury. W początkach naszej ery klimat zrobił
się podobny do dzisiejszego, by w początkach II w.
zmienić się w cieplejszy i suchszy. W drugiej połowie
II w. ponownie wzrosła wilgotność i taki stan utrzy-
mywał się do ok. 350 r.
Strefy osadnicze
Wyniki dotychczasowych badań z tej części Pa-
łuk pozwalają na wykreślenie przybliżonych granic
dziesięciu skupisk osadniczych (Tabela 1, Ryc. 2),
oddzielonych od siebie pasami pustek, bądź bariera-
mi terenowo-krajobrazowymi. Ze względu na cha-
rakter znalezisk zastosowano dwie metody wyzna-
czania owych koncentracji. Skupiska zlokalizowane
w wyniku prospekcji terenowej składają się z przy-
najmniej jednej osady oraz kilku punktów i śladów
osadniczych. Z oczywistych względów ich funkcja,
przynależność kulturowa oraz przybliżona chrono-
logia nie jest pewna. Większą wartość poznawczą
mają natomiast skupienia stanowisk przebadanych
wykopaliskowo. Na takie składają się najczęściej
przynajmniej jedna osada, cmentarzysko oraz sta-
nowiska zlokalizowane dzięki badaniom powierzch-
niowym. Dodatkowo skupiska podzielono na pew-
ne i domniemane, czyli takie, które wyznaczono w
oparciu o materiały o niepewnej lokalizacji.
Z uwagi na charakter prezentowanych tutaj sta-
nowisk, oraz stopień ich rozpoznania skorzystano
z modeli osadniczych wypracowanych dla neoli-
tu przez Janusza Kruka (1973) i dla średniowiecza
przez Kazimierza Siuchnińskiego (1974: 189- 214).
Zbadano w ten sposób położenie stanowisk pod ką-
tem położenia topograficznego oraz odległości od
najbliższego ówczesnego elementu sieci hydrogra-
ficznej. Pominięto natomiast, z braku odpowiednich
badań, czynnik odległości stanowiska od krawędzi
ówczesnego lasu oraz wpływ rozmieszczenia gleb.
Celem analiz było zbadanie powyższych zależno-
ści oraz różnic w preferencjach społeczności prze-