Modus: Prace z historii sztuki (10-11.2011)

uznanie chrześcijańskich autorów. Przed-
stawienia takie umieszczano nie tylko na
zbytkownych przedmiotach, jak skrzyneczki
z kości słoniowej czy naczynia ze szlachet-
nych kruszców zdobiące prywatne wnętrza
cesarskich i arystokratycznych pałaców, lecz
także na kartach liturgicznych ksiąg, jak tego
dowodzi przykład muzycznego duetu syreny
i centaura w zwieńczeniu tablicy kanonów
jedenastowiecznego ewangeliarza (Parma,
Biblioteca Palatina, cod. 5, fol. 5).

Wśród przedstawień zwierząt szczegól-
ną bo protektywną funkcję przypisywano
scenom walki zwierząt, zwłaszcza orła
i węża. Nawet w cesarskim pałacu Kon-
stantyna VII Porfirogenety znajdował się
orzeł ze srebra: „ptak widoczny był nie od
przodu, lecz z boku, jego szyja długa i dum-
na była pochylona nad ofiarą podczas gdy
wąż owijał się wokół swego pożywienia"
(tj. orła; s. 68). Funkcja apotropaiczna, choć
nienazwana wprost, nie budzi wątpliwości,
bowiem rzeźba ta została umieszczona
w obrębie pałacowej wartowni. Podobne wy-
obrażenia znajdowały się także w przestrzeni
sakralnej. Wśród wielu przykładów Autorzy
przytaczają m.in. relief nad południowym
wejściem do klasztornego kościoła św. Łu-
kasza (Hosios Lukas) z przedstawieniem lwa
przed lwicą pożerającego jej zdobycz oraz
fragment marmurowego cyborium najpew-
niej z tego samego kościoła (obecnie w miej-
scowym muzeum) z przedstawieniami orła
i gryfa z ich ofiarami (il. 62-63).

W niezwykle interesujący sposób Au-
torzy interpretują liczne - jak się okazuje
- przedstawienia nagich postaci, dzieląc
je na kilka kategorii. Oficjalna doktryna
Kościoła dopuszczała nagość, gdy chodziło
o unaocznienie człowieczej natury Chrystusa
w scenach Chrztu i Ukrzyżowania, grzechu
Adama i Ewy oraz jako wyraz wewnętrzne-
go spokoju (gr. apatheia) świętych ascetów,
jak np. św. Onufry czy Maria Egipcjanka.
W tym samym kontekście jako świecki
ekwiwalent świętych ascetów można rozpa-

trywać - zdaniem Autorów - przedstawienie
gimnosofisty, nagiego filozofa, w ilustra-
cjach szczególnie popularnego w Bizancjum
Romansu o Aleksandrze Pseudo-Kallistenesa
z około III wieku n.e. i jego bizantyńskich
redakcjach. Spektakularnym przykładem ilu-
stracji tego wątku jest relief na skrzyneczce
z kości słoniowej z X w. (Darmstadt, Hessi-
sches Landesmuseum) ukazujący Aleksandra
konno w stroju cesarza bizantyńskiego oraz
stojącego przed mm na drzewie gimnoso-
fistę (s. 105)2. Prócz tego odnajdziemy tu
m.in. nagiego Heraklesa siedzącego przed
statuą Dioskura czy półnagą kobietą którą
przyciąga do siebie nagi mężczyzna leżący
na łożu.

Kolejny z aspektów to nagość haniebna
(względnie - niestosowna), potępiona przez
autorów chrześcijańskich, którzy łączyli ją
z pogańskimi idolami, i ostatecznie zakazana
na mocy postanowienia soboru piąto-szóste-
go in Trullo (kanon 100). W Żywocie Por-
firiusza, biskupa Gazy (V w.), znajduje się
opis posągu Afrodyty: „Wszyscy mogli zo-
baczyć jej haniebne (względnie - wstydliwe)
części. Z kolei Niketas Choniates wychwala
brązowy posąg Ateny na Forum Konstantyna
w Konstantynopolu, ponieważ „każda część
ciała, w które wyposażyła ją natura, była
okryta szatami" (s. 107). Jednak w okresie
średniobizantyńskim postawa wobec pogań-
skich idoli była właściwie ambiwalentna.
Wspomniany już Niketas Choniates opisuje
lament antycznych posągów w Konstan-
tynopolu niszczonym przez krzyżowców.
W ilustracjach do homilii Jana Złotoustego
o Bożym Narodzeniu można nawet zobaczyć
tańczące posągi w świątyni Hery, ożywione
tą radosną nowiną (Athos, cod. Esfigomenu
14, fol. 399).

Nagość humorystyczną uosabiają przede
wszystkim figury nagich tancerzy, muzy-

2 Zob. także The Glory: of Byzantium. Art and
Culture of Middle Byzantine Era A. D. 843-1261,
red. H.C. Evans? W.D. Wixom. New York 1997,
s. 227-228.

166