Modus: Prace z historii sztuki (15.2015)

7. [Modetowy] pian cerkwi
na 300 osób, 1866, AGAD,
Zbiór kartograficzny,
sygn. 61-13, ark. 6. Fot. Da-
wid Możejko

powstała według planów wykorzystanych wcześniej przy
wznoszeniu nieistniejącej już cerkwi w Mławie^. Cer-
kiew sosnowiecką wzniesiono na rzucie krzyża greckiego
o wydłużonej osi wschodnio-zachodniej i ośmiobocz-
nym naosie, do którego przylegają aneksy wejść bocznych
(ulokowane na krańcach ramion poprzecznych). Znaj-
dujący się od strony zachodniej przedsionek podzielono
na sąsiadujący z nawą „pritwor" i przylegającą do niego
dzwonnicę z sienią („papiert"). Wieżę, założoną na rzu-
cie kwadratu i górą przechodząca w ośmiobok, wieńczy
ostrosłupowy hełm. Naos zamknięto monumentalną ko-
pułą na bębnie.
Edward Wieczorek uznał tę cerkiew za typowy przy-
kład eklektycznej architektury rosyjskiej, inspirowanej
sztuką bizantyńską^. Użycie w planie budowli naosu
w kształcie oktogonu, według Beaty Frycowskiej wska-
zuje na inspirację architekturą Cesarstwa Bizantyńskiego
(szczególnie Rawenny), co ma wyróżniać sosnowiecką
cerkiew na tle popularnych w Rosji świątyń na rzucie
krzyża greckiego lub kwadratuX W kontekście opisanego
powyżej wzornika należy stwierdzić, że oktagonalny rzut proponują kartony: IX,
XI, XIX XIX oraz XXX a sosnowiecka cerkiew zdaje się być realizacją projektu
zbliżonego do zaproponowanego na tym ostatnim. Prokofiew był architektem
silnie związanym z Piotrkowem Trybunalskim, można zatem wysunąć tezę, iż
omówiony wyżej carski wzornik był mu doskonale znany, i to właśnie on sta-
nowił punkt wyjścia dla projektu zrealizowanego w Sosnowcu. Cerkiew cechuje
jasne, klasycystyczne wnętrze i zewnętrzna szata architektoniczna utrzymana
w „moskiewsko-jarosławskim" wariancie stylu ruskiego.
Powyższe dwa przykłady wskazują na przeniesienie na ziemie polskie pewnego
typu budowli wypracowanego w kręgu rosyjskich architektów. Był to schemat cer-
kwi, założonej na rzucie krzyża greckiego o wydłużonej osi wschodnio-zachodniej,
z bemą i apsydą ołtarzową, ośmiobocznym naosem (zamkniętym kopułą lub
dachem namiotowym), do którego przylegają aneksy wejść bocznych (uloko-
wane na krańcach ramion poprzecznych) oraz dwudzielny przedsionek z wieżą
w fasadzie. Zarysowany powyżej typ cerkwi o ośmiobocznym naosie był stale
wdrażany na ziemiach polskich, o czym świadczy jego obecność w późniejszych
wzornikach architektonicznych wysyłanych na zachodnie rubieże imperium.
Typ ten pojawił się w projektach przechowywanych w Archiwum Głównym Akt
Dawnych w Warszawie, sporządzonych w latach 1866-1874^ (il. 7).
Reasumując, teka zatwierdzona w Carskim Siole stanowiła zestaw wzorcowych
projektów. Architekci odpowiedzialni za kształt cerkwi na zachodnich rubieżach

24 B. Frycowska, Sosnowiecka cerkiewss. Wiery, Nndieżały 1 łjak'wi - rys historyczny 1 styiistyczny,
„Rocznik Sosnowiecki", 6, 1997, s. 102; M. Dziewiatowski, Dziedzictwo diaspory. Monogra/ia
para/ii prawosławne; w Sosnowca, Sosnowiec 2002, s. 12-14.
25 E. Wieczorek, Prawosławna cerkiew w Sosnowca, „Spotkania z Zabytkami", 1991, nr 5 (57),
s. 46-47
26 B. Frycowska, Sosnowiecka cerkiew ss. Wiery, Nadieżdy i P/nPwi, s. 102.
27 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór kartograficzny, teka 61-13, ark. 6.

232

ARTYKUŁY

Anita Kunikowska