DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.24114#0248
SZTUKA BOŚNI
215
BOŚNIA
Na pograniczu między Serbią a Dalmacją-Chorwacją, i to zarówno w sensie geograficznym
i historycznym, jak i kulturalnym, leży Bośnia. Osiedlona już we wczesnym okresie neolickim,
już wtenczas była terenem swoistych środowisk kultury, a w czasach późniejszych poprzez wszyst-
kie epoki bez przerwy siedzibą różnych centrów o niemałym znaczeniu gospodarczym, politycznym
i kulturalnym. Również już wcześnie utrzymywała związki z Grecją (V w. p. n. e.) i Italią (już
w okresie halsztackim), a począwszy od r. 9 n. e. znajdowała się w granicach cesarstwa rzymskiego.
Jej dzieje późniejsze były bardzo zmienne. Około r. 530 była po przerwie znowu bizantyńska,
a w początkach VII w. została skolonizowana przez Słowian; dwa stulecia później stała się już
chrześcijańską 3S.
Zabytki sztuki bośniackiej, bogate i obfite z okresów prehistorycznych, jak i starożytności
grecko-rzymskiej oraz późnoantycznej, a także jeszcze z epoki starochrześcijańskiej, są zupełnie nie-
wystarczające, gdy idzie o średniowiecze. Spowodowały to w dużej mierze warunki zewnętrzne,
przede wszystkim częste i długotrwałe wojny oraz panowanie tureckie. Ale nie tylko to. W nie
mniejszej mierze przyczynili się do takiego stanu rzeczy bogomili. „Bogomilstwo gardziło bowiem
blaskiem świeckim, potępiało zbytek, a tym samym także sztukę [...] Na skutek takiego nasta-
wienia rozpadały się w dalszym ciągu stare katedry, klasztory katolickie wycofały się do oddalo-
nych dolin, a spośród nowych zakonów mogli się w kraju mocno zakorzenić jedynie żebrzący fran-
ciszkanie” 34. Wśród zażartych walk religijno-politycznych Kościół (zarówno katolicki, jak i prawo-
sławny) przestał być źródłem podniet twórczych w dziedzinie sztuki. A monumentalne budow-
nictwo świeckie znało przeważnie tylko baszty (kule) i zamki warowne, w większości pozbawione
dekoracji artystycznej. Dotyczy to nawet zamków królewskich (np. Bobovac, Visoko, Kljuc, Błagaj).
Zbytkowne, z przepychem urządzone pałace wznosili sobie natomiast władcy Bośni w miastach dal-
matyńskich, jak w Dubrowniku i Splicie. Jak jednak już z tego wynika, najgłębszą przyczyną braku
zabytków monumentalnych jest po prostu fakt, że kraj w ogóle nie posiadał rozmachu twórczego,
dorównującego twórczości ziem z nim sąsiadujących, tj. Dalmacji, Serbii i Europy środkowej. Kraj
położony w głębi Półwyspu Bałkańskiego, z dala od wielkich dróg i ważnych centrów, wciśnięty
między dwa światy o różnych kulturach, jednako daleki od Bizancjum, które poprzez sztukę serbską
działało na jego części wschodnie, jak i od Dalmacji oraz Europy środkowej, skąd również prze-
nikały elementy sztuki, w średniowieczu nie posiadał i nie mógł stworzyć własnego oblicza kultury
artystycznej. Był to pod względem sztuki niewątpliwie głuchy zakątek, którego działalność arty-
styczna nie rozwijała się równolegle do sztuki wielkich centrów krajów sąsiednich, a jeszcze
w mniejszym stopniu sztuki europejskiej. Toteż nic dziwnego, że najcenniejsze zabytki, jakie
sztuka średniowieczna i czasów późniejszych za panowania tureckiego tam stworzyła, to wyroby
przemysłu artystycznego i sztuki ludowej.
Najciekawszymi i najbardziej swoistymi zabytkami kraju z okresu przedtureckiego — obok ruin
licznych zamków obronnych — są cmentarzyska bogomilskie, na których znajdują się miejscami
tysiące kamieni nagrobnych, tzw. s t e ć c i (1. poj. stećak), często bogato ozdobione płaskorzeźbami.
Co prawda nagrobki te nie należały tylko do bogomilów, a zasiąg ich obejmuje oprócz Bośni i Her-
cegowiny także serbskie dorzecze Driny, Czarnogórę i część Dalmacji. Wyciosane są one z ogrom-
nych nieraz bloków kamiennych, miewają kształty płyty, tumby, sarkofagu, obelisku, bardzo rzadko
krzyża. Szczególnie charakterystyczna jest ich dekoracja. Obok motywów ornamentyki ludowej żyją
w niej echa dawnych tradycji sztuki okresu wędrówki ludów, a także sztuki romańskiej, a nawet
i gotyckiej, przekształcone w sensie geometryzującej sztuki ludowej oraz przypominające motywy
ornamentyki w drzewie, której odpowiada miejscami także technika wklęsłych albo całkiem pła-
skich reliefów. Charakterystyczna jest również strona tematyczna kompozycji figuralnych tej sztuki.
Niektórzy jeszcze do niedawna dopatrywali się w niej najzupełniej oryginalnej, zmonumentalizo-
wanej sztuki ludowej, gdy tymczasem, zwłaszcza w zabytkach bardziej okazałych, ma się niedwu-
znacznie do czynienia ze sztuką warstwy szlacheckiej. Znamienne jest, że tematyka ich jest pozba-
215
BOŚNIA
Na pograniczu między Serbią a Dalmacją-Chorwacją, i to zarówno w sensie geograficznym
i historycznym, jak i kulturalnym, leży Bośnia. Osiedlona już we wczesnym okresie neolickim,
już wtenczas była terenem swoistych środowisk kultury, a w czasach późniejszych poprzez wszyst-
kie epoki bez przerwy siedzibą różnych centrów o niemałym znaczeniu gospodarczym, politycznym
i kulturalnym. Również już wcześnie utrzymywała związki z Grecją (V w. p. n. e.) i Italią (już
w okresie halsztackim), a począwszy od r. 9 n. e. znajdowała się w granicach cesarstwa rzymskiego.
Jej dzieje późniejsze były bardzo zmienne. Około r. 530 była po przerwie znowu bizantyńska,
a w początkach VII w. została skolonizowana przez Słowian; dwa stulecia później stała się już
chrześcijańską 3S.
Zabytki sztuki bośniackiej, bogate i obfite z okresów prehistorycznych, jak i starożytności
grecko-rzymskiej oraz późnoantycznej, a także jeszcze z epoki starochrześcijańskiej, są zupełnie nie-
wystarczające, gdy idzie o średniowiecze. Spowodowały to w dużej mierze warunki zewnętrzne,
przede wszystkim częste i długotrwałe wojny oraz panowanie tureckie. Ale nie tylko to. W nie
mniejszej mierze przyczynili się do takiego stanu rzeczy bogomili. „Bogomilstwo gardziło bowiem
blaskiem świeckim, potępiało zbytek, a tym samym także sztukę [...] Na skutek takiego nasta-
wienia rozpadały się w dalszym ciągu stare katedry, klasztory katolickie wycofały się do oddalo-
nych dolin, a spośród nowych zakonów mogli się w kraju mocno zakorzenić jedynie żebrzący fran-
ciszkanie” 34. Wśród zażartych walk religijno-politycznych Kościół (zarówno katolicki, jak i prawo-
sławny) przestał być źródłem podniet twórczych w dziedzinie sztuki. A monumentalne budow-
nictwo świeckie znało przeważnie tylko baszty (kule) i zamki warowne, w większości pozbawione
dekoracji artystycznej. Dotyczy to nawet zamków królewskich (np. Bobovac, Visoko, Kljuc, Błagaj).
Zbytkowne, z przepychem urządzone pałace wznosili sobie natomiast władcy Bośni w miastach dal-
matyńskich, jak w Dubrowniku i Splicie. Jak jednak już z tego wynika, najgłębszą przyczyną braku
zabytków monumentalnych jest po prostu fakt, że kraj w ogóle nie posiadał rozmachu twórczego,
dorównującego twórczości ziem z nim sąsiadujących, tj. Dalmacji, Serbii i Europy środkowej. Kraj
położony w głębi Półwyspu Bałkańskiego, z dala od wielkich dróg i ważnych centrów, wciśnięty
między dwa światy o różnych kulturach, jednako daleki od Bizancjum, które poprzez sztukę serbską
działało na jego części wschodnie, jak i od Dalmacji oraz Europy środkowej, skąd również prze-
nikały elementy sztuki, w średniowieczu nie posiadał i nie mógł stworzyć własnego oblicza kultury
artystycznej. Był to pod względem sztuki niewątpliwie głuchy zakątek, którego działalność arty-
styczna nie rozwijała się równolegle do sztuki wielkich centrów krajów sąsiednich, a jeszcze
w mniejszym stopniu sztuki europejskiej. Toteż nic dziwnego, że najcenniejsze zabytki, jakie
sztuka średniowieczna i czasów późniejszych za panowania tureckiego tam stworzyła, to wyroby
przemysłu artystycznego i sztuki ludowej.
Najciekawszymi i najbardziej swoistymi zabytkami kraju z okresu przedtureckiego — obok ruin
licznych zamków obronnych — są cmentarzyska bogomilskie, na których znajdują się miejscami
tysiące kamieni nagrobnych, tzw. s t e ć c i (1. poj. stećak), często bogato ozdobione płaskorzeźbami.
Co prawda nagrobki te nie należały tylko do bogomilów, a zasiąg ich obejmuje oprócz Bośni i Her-
cegowiny także serbskie dorzecze Driny, Czarnogórę i część Dalmacji. Wyciosane są one z ogrom-
nych nieraz bloków kamiennych, miewają kształty płyty, tumby, sarkofagu, obelisku, bardzo rzadko
krzyża. Szczególnie charakterystyczna jest ich dekoracja. Obok motywów ornamentyki ludowej żyją
w niej echa dawnych tradycji sztuki okresu wędrówki ludów, a także sztuki romańskiej, a nawet
i gotyckiej, przekształcone w sensie geometryzującej sztuki ludowej oraz przypominające motywy
ornamentyki w drzewie, której odpowiada miejscami także technika wklęsłych albo całkiem pła-
skich reliefów. Charakterystyczna jest również strona tematyczna kompozycji figuralnych tej sztuki.
Niektórzy jeszcze do niedawna dopatrywali się w niej najzupełniej oryginalnej, zmonumentalizo-
wanej sztuki ludowej, gdy tymczasem, zwłaszcza w zabytkach bardziej okazałych, ma się niedwu-
znacznie do czynienia ze sztuką warstwy szlacheckiej. Znamienne jest, że tematyka ich jest pozba-