Molè, Vojeslav: Sztuka Słowian południowych (Wrocław [u.a.], 1962)

SZTUKA SŁOWIAN POŁUDNIOWYCH W SZTUCE EUROPY

I

Naszkicowany tu obraz sztuki Słowian południowych przedstawia się bardzo bogato i zarazem
jest niezmiernie urozmaicony. W dziejach zarówno samych ziem, zamieszkanych przez Słowian po-
łudniowych, jak i w ich dziejach własnych jest właściwie prawie wszystko, co w ciągu wieków zło-
żyło się na europejską kulturę artystyczną. Są tam pozostałości i ślady kultur prehistorycznych, po-
cząwszy od paleolitu w Słowenii i Czarnogórze, od neolitu bośniackiego i okresów przedmykeń-
skich na terenach Macedonii oraz sztuki halsztadzkiej i kultury Villanuova w Słowenii, poprzez
sztukę grecką i rzymską w ogóle na wszystkich obszarach Słowiańszczyzny południowej, sztukę
wczesnego średniowiecza bizantyńskiego i zachodniego aż do pełnego rozkwitu sztuki średniowiecz-
nej w poszczególnych centrach na Bałkanie i w pozostałych krajach wchodzących w rachubę.
A w sztuce czasów nowożytnych reprezentowane są tutaj wszystkie prawie prądy i kierunki, które
kolejno zrodziły się w krajach Europy środkowej i południowej.

Już to samo pozwala określić pewne podstawowe cechy czynników, jakie decydowały o cha-
rakterze i rozwoju twórczości artystycznej Słowian południowych. Pomijając na razie zasadniczy po-
dział Słowiańszczyzny południowej na dwa różne światy, tj. kultury artystycznej bizantyńskiej
oraz zachodniej, jako czynniki decydujące wymienić należy, co następuje. Najważniejsze było nie-
wątpliwie to, co narody te wniosły własnego, swojego do tej sztuki. Ale staje się to wyraźnie wi-
doczne dopiero na tle i w zestawieniu z innymi czynnikami, które tutaj współdziałały. Na pierw-
szym miejscu należałoby więc wymienić zarówno sztukę Słowian, którą już ze sobą przynieśli, jak
i tę, którą zastali w swojej nowej ojczyźnie. Tą ostatnią zaś na wszystkich tych nowych obszarach
był późny antyk schrystianizowany, który, jakkolwiek przeważnie już w stanie ruin, do czego w du-
żej mierze sami Słowianie również się przyczynili, stał się jedną z głównych podstaw ich sztuki
późniejszej. Obok antyku działały jednak, chociaż nie wszędzie równomiernie, także elementy sztuki
wschodniej różnego pochodzenia i w różnych okresach. Jeszcze ważniejsze i w swoich skutkach da-
leko sięgające były momenty dalsze, wynikające stąd, że jedna część Słowian znalazła się w sferze
oddziaływania kultury bizantyńskiej, a druga od samego początku kulturalnie i artystycznie zwią-
zała się z rzymskim Zachodem.

Nie tylko same momenty natury artystycznej były tutaj jednak decydujące. Rolę zasadniczą
odegrały przy tym czynniki innego rodzaju. Były to wielkie przemiany, jakie w ciągu wieków
zachodziły w dziejach i losach Słowian południowych, którzy oprócz krótkich stosunkowo okresów
wolności i rozmachu twórczego zaznali także długich okresów obcego panowania, niewoli, jarzma
tureckiego, wewnętrznych sporów i różnych zmagań religijnych, narodowych, społecznych i dyna-
stycznych.

Charakter oddziaływania antyku i jego wzorów był naturalnie bardzo różnorodny. Teoretycz-
nie biorąc mógł on być zarówno bezpośredni, działający od samego początku na wyobraźnię twórczą
nowych osiedleńców, jak też pośredni, tj. w okresach późniejszych, opierając się na wzorach wtór-
nych, które powstały na podłożu starożytności. Wypadek pierwszy nie wchodzi chyba poważnie
w rachubę, co jednak bynajmniej nie znaczy, że antyk nie mógł oddziaływać bezpośrednio w okre-
sach późniejszych. W fazach początkowych natomiast brak było tutaj po prostu możliwości zrozu-