Molè, Vojeslav: Sztuka Słowian południowych (Wrocław [u.a.], 1962)

CZĘŚĆ TRZECIA

SZTUKA WIEKU XIX U SŁOWIAN POŁUDNIOWYCH

Podstawy

W ciągu w. XIX cały zewnętrzny charakter Słowiańszczyzny południowej uległ gruntownemu
przekształceniu. Zmieniła się stopniowo sytuacja polityczna jej narodów wśród zmienionego rów-
nież świata europejskiego, a przede wszystkim zaczęły się także przeobrażać ich stosunki we-
wnętrzne, społeczne, gospodarcze i polityczne oraz wzrosło uświadomienie narodowe. Odrodzenie
narodowe doprowadziło w końcu i do odrodzenia państwowego, najpierw małego księstwa serb-
skiego, znacznie później Bułgarii, a w wyniku wojny światowej także narodów serbskiego, chorwac-
kiego i słoweńskiego w granicach Jugosławii. Już wielkie zdarzenia końca XVIII i początku XIX w.,
które miały przekształcić oblicze Europy, wywarły piętno i na krajach Słowian południowych. Bez
daleko idących zastrzeżeń nie można się jednak już od razu dopatrywać ich oddźwięków w kształ-
towaniu się Słowiańszczyzny południowej. Zarówno w dziedzinie gospodarczej i politycznej, jak
i społecznej pozostało niejedno po dawnemu. W dawnych austriackich krajach koronnych, zamiesz-
kanych przez Słoweńców i Chorwatów, i w samej Chorwacji po dawnemu rządziła szlachta świecka
i kościelna, a w Chorwacji wciąż jeszcze istniała Granica, znajdująca się pod zarządem wojskowym.
Podobnie było w Wojwodinie, zależnej najpierw od Wiednia, a później od Budapesztu. Także
w Dalmacji nie od razu zmieniły się tradycje weneckie. A cóż mówić dopiero o młodym księstwie
serbskim lub o Bułgarii, jęczącej jeszcze pod jarzmem tureckim? Nad ziemiami chorwackimi i sło-
weńskimi długo unosił się duch absolutyzmu metternichowskiego, tępiący wszelki żywszy odruch
i poryw, a w zamian krzewiący w atmosferze prowincjonalnej wszelką ciasnotę i głupotę. Młoda zaś
Serbia wyczerpywała się w wewnętrznych walkach i wzajemnych prześladowaniach politycznych. Nie
tutaj miejsce na omawianie perypetii, jakim ulegało w ciągu stulecia życie każdego z narodów
południowosłowiańskich, jak powoli wytwarzały się nowe formy życia, jego struktury i warunków
oraz wyrazu kulturalnego. Ale nawet ta krótka wzmianka wymownie określa trudności, wśród ja-
kich musiała szukać swojego wyrazu sztuka; wyrazu, będącego prawdziwym odbiciem dążeń i kul-
tury odradzających się środowisk narodowych.

Przede wszystkim nie należy zapominać, że mówiąc o nowoczesnej sztuce Słowian południowych
ma się na myśli zupełnie różne, niewspółmierne procesy dziejowe. Albowiem sztuka pierwszej po-
łowy nowego stulecia w Słowenii i Chorwacji, jak również w Dalmacji jest pod niejednym wzglę-
dem dalszym ciągiem stanu dawniejszego, a równocześnie w dużej mierze oddźwiękiem ówczesnych
prądów europejskich w odbiciu prowincjonalnym, w porównaniu z nimi często mocno spóźnionym.
Natomiast w Serbii, Macedonii i Bułgarii, które w owym pierwszym okresie właściwie nie wchodzą
jeszcze w rachubę, idzie o całkiem coś innego. Nawet u wojwodyńskich Serbów, wśród których już
wcześniej zaczęło się budzić i rozwijać nowe życie kulturalne i artystyczne, w znacznym stopniu
przejmując formy i tendencje sztuki okcydentalnej, idzie o całkowite przestawienie i zmianę pod-
stawowych zasad i charakteru sztuki i w ogóle całej kultury artystycznej, tj. o przejście od dawnych
tradycji średniowiecznego, bałkańskiego bizantynizmu do form i treści sztuki o charakterze za-
chodnioeuropejskim. Inaczej mówiąc, gdy w krajach katolickich Słowian południowych odbywa się
przyśpieszony proces modernizacji sztuki, to u Słowian prawosławno-bałkańskich dokonuje się on