Molè, Vojeslav: Sztuka Słowian południowych (Wrocław [u.a.], 1962)

CZĘŚĆ DRUGA

SZTUKA ZACHODNIEJ SŁOWIAŃSZCZYZNY POŁUDNIOWEJ

(WYBRZEŻE ADRIATYCKIE — CHORWACJA — ZIEMIE SŁOWEŃSKIE)

DALMACJA

Uwagi wstępne

Przystępując po przedstawieniu sztuki średniowiecznej Serbów i Bułgarów do omówienia sztuki
Słowian nad Adriatykiem, stajemy przed zupełnie odmiennym światem. Dzieje sztuki Słowian
w głębi Półwyspu Bałkańskiego zawierały wprawdzie także elementy zachodnie (miejscami silniej-
sze lub słabsze), głównie przebiegały one jednak w związku z podstawowymi tendencjami — i for-
malnymi realizacjami sztuki Bizancjum i Wschodu chrześcijańskiego, które ze swej strony były
w pewnym sensie i do pewnego stopnia średniowieczną kontynuacją rozwojową sztuki późnoan-
tycznej. Spowodowało to, że horyzonty twórczości artystycznej Słowian bałkańskich zwrócone były
na Wschód. Kierunek ten uległ gruntownej zmianie dopiero w XVIII i XIX w., kiedy wielkie
europejskie przewroty społeczne i umysłowe, jak i ruchy wolnościowe przeniknęły także na Bał-
kany, a wraz z nimi rozpoczęły się również długotrwałe walki o wyzwolenie narodowe.

Nad Adriatykiem przebieg dziejowy miał inny charakter. Odmienne były jego poszczególne fazy,
a także jego wyniki. Nie znaczy to, że między krajami w głębi Półwyspu a jego ziemiami zachod-
nimi, przede wszystkim z Dalmacją, nie było punktów stycznych lub terenów przejściowych. Istniały
one we wszystkich dziedzinach życia; w etnicznej przynależności ludności (w Bośni i Hercegowinie
element serbski był bardzo silny, silny był także w Dalmacji południowej), w organizmach pań-
stwowych (Serbia Primorska, czyli Zeta, na obszarach dawnej Dioklei: Czarnogóry, Hercegowiny
i południowej Dalmacji była w okresie przed Nemaniciami głównym i najsilniejszym państwem
serbskim; Zatoka Kotorska wraz z miastem Kotorem była gospodarczo i politycznie związana z Ser-
bią średniowieczną; Bośnia utrzymywała bliskie związki zarówno z Serbią, jak i z miastami dal-
matyńskimi), w życiu gospodarczym (wybitna była np. rola Dubrownika w Serbii i Bośni) i kul-
turalnym, zwłaszcza artystycznym. Z niektórymi przykładami życia artystycznego zapoznaliśmy się
już w rozdziałach o architekturze Raszki i w dorzeczu Morawy, a także w dziejach malarstwa,
szczególnie późniejszego malarstwa ikon. Próbując zaś określić miejsce i rolę Bośni w dziejach sztuki
średniowiecznej, nie można tego zrobić inaczej, jak nazywając Bośnię krajem przejściowym mię-
dzy zachodem a wschodem Półwyspu Bałkańskiego. Należałoby jeszcze dorzucić, że kontakty te
były silniejsze w okresach wcześniejszych aniżeli za czasów tureckich. Ale i wtedy właściwie nie
osłabły, tylko że przybrały inny charakter. Pomimo panowania z jednej strony Wenecji, a z dru-
giej — Turków, lud po obu stronach granicy pozostawał ten sam. Jeśli w wolnym Dubrowniku
mógł kwitnąć renesans i poeta Gundulić mógł tam wyśpiewać wspaniały hymn do wolności w po-
staci Dubrawki i Osmana, to nie mniej wspaniałym odpowiednikiem jego poezji są pieśni epickie,
które wówczas śpiewał lud po obu stronach granicy.

Wartości artystyczne, które stworzyła Dalmacja, powstały jednak nie tylko na podłożu tego
rodzaju styczności z zapleczem serbsko-bizantyńskim, które odgrywały właściwie tylko znikomą rolę
w układaniu się kultury artystycznej kraju. Wyrastały one w ciągu wieków w związku z tym