IKONY

129

szego państwa bułgarskiego, a teksty źródłowe wyraźnie wspominają o ikonach importowanych z Bi-
zancjum do krajów Słowian.

Ale historia malarstwa ikon żadnego z tych krajów nie jest jeszcze napisana i prawdopodobnie
jeszcze długo nie będzie. Trudności, jakie należałoby przy tym przezwyciężyć, są bowiem zbyt wiel-
kie. Zabytków, zwłaszcza z okresów starszych, niewiele się zachowało; czego nie zniszczył czas, to
przepadło podczas różnych katastrof dziejowych: najazdów i jarzma tureckiego, a często też na
skutek braku zrozumienia dla wartości i znaczenia tych pomników przeszłości narodu i jego
twórczości kulturalnej. Do tego dochodziło wielkie rozproszenie łatwo przenośnego materiału zabyt-
kowego, utrudniające zorientowanie się w jego stanie faktycznym, oraz uporządkowanie i związanie
go z poszczególnymi centrami twórczymi. Nieco lepiej przedstawia się ta kwestia w odniesieniu do
ikon czasów nowszych, najtrudniejsza jest natomiast sprawa samych początków oraz pierwszych
wieków ich istnienia i rozwoju. Pomimo licznych opracowań pojedynczych ikon lub ich grup ciągle
jeszcze istnieje trudność skonstruowania jednolitego przeglądu rozwoju dziejowego całej tej sztuki.
Wyraźniej przedstawiają się raczej zarysy niektórych szkół ikonopisu, jak i kilku wielkich zbiorów,
nagromadzonych w ciągu wieków. Ale i w takiej perspektywie — jeśli ikon ohridzkich, o których
będzie mowa, nie zaliczyć do sztuki specyficznie bułgarskiej, lecz określić je jako macedońskie, czym
w gruncie rzeczy niewątpliwie są — najsłabiej reprezentowane jest wśród zabytków bułgarskie ma-
larstwo ikon, a najobficiej malarstwo serbskie. Toteż podając tutaj krótki szkic charakteru i rozwoju
ikon, głównie serbskich, należy podkreślić jego tymczasowość, a zwłaszcza fragmentaryczność, gdyż
oparty jest jedynie na wynikach, jakie nasuwają się wobec szczególnie bogatych zbiorów ikon serb-
skiego klasztoru Hilandar na Atosie, a dalej ikon ohridzkich: Piotra i Pawła w Watykanie, szkoły
pećko-deczańskiej i boko-kotorskiej (XVII—XIX w.). Wobec szczupłości zabytków i ich nierówno-
miernego podziału na centra i okresy (rozmaicie reprezentowane) nie należy zapominać i o tym, że
wśród całego tego materiału zabytkowego ma się do czynienia z dziełami różnej jakości artystycz-
nej, co jeszcze bardziej utrudnia dojście do precyzyjnych sądów.

Najbogatszy zbiór ikon serbskich posiada klasztor hilandarski152, przy czym ikony te pochodzą
z różnych okresów, od XIII aż do końca w. XVIII. Tak więc właśnie tutaj najprędzej można by
sobie stworzyć obraz rozwoju historycznego ikonopisu serbskiego. Charakterystyczne jest przy tym,
że najstarsza tamtejsza ikona, wykonana techniką mozaikową, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, nale-
żąca w ogóle do najstarszych ikon mozaikowych na Atosie, pochodząca z w. XII, zbliżona swoim
stylem do mozaik z końca w. XII w kościele S. Marco w Wenecji, jest dziełem obcym i importowa-
nym. Pochodzenia obcego jest również dalsza ikona-dyptych na drewnianych deskach, z 24 minia-
turami na pergaminie, z drugiej połowy XIII w., zbliżona stylistycznie do podobnego egzemplarza
w Muzeum Historycznym w Bernie Szwajcarskim. W nie mniejszym stopniu zróżnicowane są
związki genetyczne, jak i charakter stylistyczny ikon pochodzących z w. XIII. Do nich należy
m. in. w Hilandarze ikona św. Pantelejmona z końca tegoż wieku, ikonograficznie bardzo zbliżona
do nie mniej słynnej od niej ikony-obrazu freskowego z ikonostasu marmurowego w Nerezi, lecz
o wykwintniejszym traktowaniu formalnym, różniącym się od procedur i sposobu ujmowania malar-
stwa ściennego. Ale w tym samym czasie powstawały także ikony wykazujące bliskie pokrewień-
stwo z serbskim malarstwem ściennym tego czasu, a więc okresu, w którym w otoczeniu króla
Milutina wytworzyła się cała osobna szkoła malarska, wykonująca jego liczne fundacje na terenie
Macedonii i Atosu. Do tej szkoły należy m. in. z całą pewnością słynna ikona z popiersiami
św. Piotra i Pawła w Watykanie 15s, szczególnie ważna dla historii ikon serbskich, ponieważ może
być dość dokładnie datowana i wiąże się z osobami historycznymi. Poniżej podobizn apostołów na
ikonie, odpowiadającej swoim stylem jeszcze najbardziej stylowi figur w Arilju, znajduje się także
grupa czterech figur stojących na złotym tle: dwie postaci władców w szatach i koronach cesarzy bi-
zantyńskich, a w środku postać zakonnicy głęboko schylającej się przed biskupem w ornacie łaciń-
skim. Styl okresu króla Milutina wyraźnie tłumaczy, że przedstawieni są tu królowie-bracia Dra-
gutin i Milutin oraz ich matka, królowa Helena, później zakonnica, która utrzymywała kontakt
z Rzymem. Związek malarstwa ikon z malarstwem ściennym, występujący tak wyraźnie, i to w bez-

9 Mole, Sztuka Słowian południowych