PRZYPISY

339

118 Jako teść Władysława wywierał on duży wpływ
na politykę serbską, a napis, jaki pozostawił po sobie na
jednej z kolumn zachowanych w Tyrnovie, świadczy o tym,
że uważał się za zwierzchnika królestwa serbskiego.

110 N. О к u n e v, Portrety korolej-ktitorow w serb-
skiej cerkownoj żiwopisi, „Byzantinoslavica”, II, 1930,

s. 74—99, 9 tablic; por. także S. R a d o j ć i ć, Portreti
srpskih vladara u srednjem veku, Skoplje 1934.

120 Umarł on w r. 1236 w bułgarskim Tyrnovie,
w drodze powrotnej z Jerozolimy, i został w rok później,
6 maja 1237 r., przewieziony do Serbii i uroczyście pocho-
wany w Milosevic. K. J i r a i e к, Istorija Srba, wyd. 2,

t. 1, Beograd 1952, s. 174 (przekład J. Radonicia).

121 D. В o 5 к o v i ć, Osiguravanje i restoracija crkve
Monastira Sv. Patriarśije u Peći, „Starinar”, VIII—IX,
1933—1934, s. 90—165; P e t к o v i ć, Pregled crkvenih
spomanika..., s. 248—253.

122 N. О к u n e v. Monastyr Moracza w Czernogcrii,
„Byzantinoslavica”, VIII, 1939—1946, s. 109—144;
V. P e t к o v i ć, Freske XIII veka u manastiru Moraci,
[w:] Serta Brunśmidiana, Vjesnik hrvatskog arheoloskog
drustva, Zagreb 1928, s. 31—34; A. D e r о к o, Moraca,
„Starinar”, 1932, s. 9—14; F. Mesesnel, Manastir
Moraca i njegove ikonę, „Narodna Stadna”, XI, 1932,
s. 133—134.

123 A. D e r о к o, Nov prilog %a restauraciju izgleda
Sopoéana, [w:] Glasnik Skopskog Naucnog Drustva, t. 3,
1928, s. 97—98; N. Okunev, Sostaw rospisi chrama
w Sopoczanach, „Byzantinoslavica”, I, 1929, s. 119—150;
V. P e t к о v i ć, Prica o „Prekrasnom Josifu” u Sopoća-
nitna, [w:] Glasnik Skopskog Naucnog Drustva, t. 1,
1925, s. 35—43; Wyd. Unesco, passim w tekście Wstępu
oraz tablice XV—XIX; S. R a d o j c i ć, Frescoes of So-
poćani, [w:] Jugoslavija... (Wstęp, passim XV—XIX),
Beograd 1935, tekst oraz 9 barwnych tablic; Lazar i ew,
Istorija wizantijskoj..., s. 175 nn.; Petkovic, Pregled
crkvenih spomenika..., s. 303—306.

124 Narteksy zewnętrzne, później dobudowane, posia-
dają malowidła z połowy w. XIV, z okresu panowania cara
Duszana, którego portret jest również tam umieszczony.
Z czasu późniejszego pochodzą także malowidła w bocznych
kaplicach po stronie południowej i północnej. Okunev,
Sostaw rospisi..., s. 119.

125 L. Wratislaw-Mitrowic et N. Okunev,
La Dor milion de la Sainte Vierge dans la peinture médiéval
orthodoxe, „Byzantinoslavica”, III, 1931, s. 134—180;
N. Okunev, Monumenta artis serbicae, t. 1, Praga 1928,
tabl. 5, 6 i 7.

120 pr2ede wszystkim jest ona widoczna w mnożeniu
motywów epickich, jakie stanowi w Sopoćanach cykl ilustru-
jący powieść o Pięknym Józefie (egipskim) w narteksie, jeżeli
rzeczywiście pochodzi on już z XIII w., jak uważa Pet-
kovic (Prièa o „Prekrasnom Josifu’’...), a nie dopiero
z połowy w. XIV, jak twierdzi О к u n i e w (Sostaw
rospisi..., s. 119). Potwierdzałoby to przypuszczenie, że
malarstwo serbskie weszło już w XIII w. na drogę przyj-
mowania wzorów z malarstwa książkowego, które stało się
miarodajne w XIV w. Ale nawet gdyby tak nie było, nie
zmniejsza to znaczenia wzrostu momentów i motywów epic-
kich, który utorował drogę rozwojowi późniejszemu.

127 N. Okunev, Arii je, [w:] Pamiatnik serbsko go
iskusslwa XIII w., Seminarium Kondakovianum, VIII, Pra-
ga 1936, s. 221'—258; Petkovic, Pregled crkvenih spo-
menika..., s. 5—8.

428 W drugim dziesięcioleciu XIV w.; freski w prezbi-
terium są starsze i należą do okresu panowania bizantyń-
skiego w XII w.

F. Mesesnel, Żiuopis crkve sv. Nikitę u Skopskoj
Crnoj Goń, [w;] Godisnjak Skopskog Filozofskog Fakulte-
ta, t. 1, Skoplje 1930, s. 139—154.

129 D. Mano-Zisi, Polosko, „Starinar”, 1931,
s. 114—123.

139 Ostatnio Ł a z a r i e w, Istorija wizantijskoj...,
s. 212 n., słusznie krytykuje utarte określenie szkoły ma-
cedońskiej (jak i kreckiej), podkreślając za to dużą samo-
dzielność twórczą różnych innych centrów, w pierwszym
rzędzie Konstantynopola, a obok niego także Mistry, Salo-
nik (Sołunia), Atosu, Serbii i in.

131 Z malarstwem tym wiążą się bardzo blisko kwe-
stie dotyczące w ogóle sztuki epoki Paleologów. Millet
stawia w swoim podstawowym dziele o ikonografii ewan-
gelii XIV, XV i XVI w. (Recherches sur ticonographie...,
ob. n. 119, zwłaszcza na s. 625 oraz s. 630—655) kwestię:
Wschód czy Bizancjum, czy też Włochy? Odpowiadając na
nią, nie neguje ani roli i znaczenia samego Bizancjum,
ani Włoch, podkreśla jednak w pierwszym rzędzie rolę,
jaką odegrał przy powstaniu nowej ikonografii Wschód
czy raczej jego pradawne wzory i tradycje. Otóż nie da się
zaprzeczyć, że w cerkwiach serbskich panuje system układu
i rozmieszczania kompozycji i całych cyklów dziwnie przy-
pominający ten, jaki panuje w świątyniach Kapadocji. Sy-
stem fryzów rozciąga się na obie ściany prezbiterium
(Nagorićino i Matejća) i narteksu (Gradac, Studenica,
Kalenic), to samo powtarza się w naosie. Według tego
systemu przedstawione są kompozycje kalendarza kościel-
nego itd. Z drugiej strony nie ma tego porządku w Mistrze
i na Górze Atos, a także fryz należy tam do wyjątków.
Niewątpliwie ma też dużo racji Millet, twierdząc, że te
różnice należy przypisać dwom różnych tradycjom, że fryz
ze swoimi licznymi napisami służy w pierwszym rzędzie
poglądowemu nauczaniu, gdy natomiast jasno ograniczona
i obramowana kompozycja jest przede wszystkim dziełem
sztuki. Następnie fryz jest ściślej związany ze Wschodem
niż kompozycja obramowana, charakterystyczna zarówno dla
sztuki zachodniej, jak i bizantyńskiej. Nasuwają się jednak
poważne zastrzeżenia, czy poza stroną ikonograficzną można
w ogóle stosować tego rodzaju kryteria wobec malowideł
serbskich i ich znaczenia w powszechnym rozwoju sztuki.
Albowiem przyjmując nawet tendencję dydaktyczną za
punkt wyjścia systemu fryzów, nie można przecież uważać
tych malowideł jedynie za „teksty obrazowe”, choćby
z tego względu, że są one po prostu wielkimi dziełami
sztuki, w których doszła do wyrazu cała siła twórcza epoki
oraz serbskich upodobań i dążeń artystycznych. Poza tym
bynajmniej nie wszystko łączy się w tej sztuce ze Wscho-
dem; dużo jest w niej starszej sztuki bizantyńskiej i sa-
mego Konstantynopola, a nawet także elementów ówczesnej
sztuki włoskiej. A co nie mniej ważne, malarstwo serbskie
XIII w. pomimo wszystko nie jest całkiem jednolite. Mię-
dzy jego zabytkami zachodzą różnice będące odbiciem od-