DOI article:
Chodyński, Antoni Romuald: Gdańskie kolekcje bursztynu od XVII do XIX wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.27009#0066
Antoni
Romuald
Chodyński
do słynnego krzyżackiego regale bursztynowego i do zakonnych maga-
zynów zamkowych, z których najważniejszy był w sambijskim Lochstadt
koło Piławy, w Kłajpedzie i Królewcu. Jak nieprecyzyjne było nazewnictwo
minerałów, surowców bądź tworzywa, z których wykonywano kosztowne
obiekty, świadczy korespondencja Philippa Hainhoffera (1578-1647), jed-
nego z najświetniejszych znawców dzieł sztuki z równym sobie partnerem
na polu kolekcjonerskim, Augustem Młodszym (1579-1666) księciem brun-
szwicko-lineburskim. Hainhoffer wymiennie stosuje określenia: Bernstein
- Ambra - Agtstein, ale także: Agtstein - Agatstein - Angstein - Ambra
-Agitstein - Achat33. Studiując zachowane inwentarze zbiorów z 2 poł.
XVI w. można zauważyć, że raz Agtsteinem nazywano wyroby agatowe,
innym razem bursztynowe, jak w zapisie kunstkabinetu bazylejskiego dru-
karza i bibliofila Johannesa Amerbacha (1543-1591)34. Brak jednoznacznego
nazewnictwa zarówno dla bursztynowych wyrobów artystycznych jak
naturaliów pokutował jeszcze przez XVIII stulecie w kolekcjach gdańskich.
W końcu wieku przyjęto wyniki badań Łomonosowa, który udowodnił, że
bursztyn to żywica kopalna. Nazwy upowszechnione zostały z dodaniem
własnych dociekań przez królewieckiego profesora Friedricha Samuela
Bocka w 1767 r. nad pochodzeniem bursztynu z żywicy drzew
szpilkowych33.
Kolekcje bursztynu gdańskich uczonych
w XVIII wieku
W idealnym muzeum z początku XVIII w. zbiory przyrodnicze (zasu-
szone zwierzęta i rośliny, wypchane ptaki i ryby, „uporządkowane" muszle
i minerały oraz wszelkiego rodzaju osobliwości - „Seltenheiten") powinny
być umieszczone na pierwszej kondygnacji budynku. Dla przechowywania
minerałów, a więc także bursztynów sporządzić należy szafy z szufladami,
które najdogodniejsze są także „dla roślin i numizmatów"36. W Musei Mu-
33 R. Gobiet (bearb.) Der Brieffwechsel zwischen Philipp Hainhoffer und Herzog August d. J. von Braunsclnoeig-
-Liineburg, Miinchen 1984. Rec: A. Klonder w: „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1-2: 1984, s. 142 n.
Pomijając różne przykłady w tekście książki, zacytuję jak wydawca korespondencji objaśnił je w Słowniku
terminów: „Agtstein-Bemstein (altere schreibung „Augstein"), haufig ist aber immer schwarze Gagat, das Ed-
pech gemeint. Zuweilen wird mit Agtstein aber auch der Achat bezeichnet", s. 871.
34 „Item vier agtsteinin durchborte kugelin, sind auch mucklin dorin. Item ein par wiirffel von wysem und
gelem agtstein", - ibidem, s. 93. Zgodzić się należy z Eugenem von Philippovichem, iż kostki do gry z białego
i żółtego „kamienia" mogły być wykonane z bursztynu.
34 S. Bock Versuch einer kurzeń Naturgeschichte des preussischen Bemsteins, Kónigsberg (?).
36 Die Geóffnete Raritdten-und Naturalien-Kammer worinen der Galanten Jugend, ander Curieusen und Reisenden
gewisen wird, wie sie Galeńen, Kunst-und Raritdten-Kammern mit Nutzen berehen und davon raisoniren sollen. Wobei
eine Anleitung, wie ein uollstdndiges Raritdten-Hauss anzuordnen und einzurichten sey. Samt angefiigten sehr niitzlichen
observationibus vor die Anfćinger dieses Studji uerfertiget von einen Liebhaber Cureuser Sachen - tak brzmi pełny tytuł
podręcznika dla kolekcjonerów starożytności i naturaliów, niestety bez podania autora, rozprowadzany przez
księgarnię Benjamina Schillema mieszcząca się koło katedry hamburskiej; zamieszczony w trzeciej części Des
Geoffneten Ritter-Platzes, Hamburg 1707, s. 1-168. Opisy kabinetów na kolekcje przedstawione są wraz z rycinami
w rozdziale VII: „Von Schranken und andem Repositoriis auff denen die Raritaten ausgelegt werden", s. 57 oraz
61-65.
62
Romuald
Chodyński
do słynnego krzyżackiego regale bursztynowego i do zakonnych maga-
zynów zamkowych, z których najważniejszy był w sambijskim Lochstadt
koło Piławy, w Kłajpedzie i Królewcu. Jak nieprecyzyjne było nazewnictwo
minerałów, surowców bądź tworzywa, z których wykonywano kosztowne
obiekty, świadczy korespondencja Philippa Hainhoffera (1578-1647), jed-
nego z najświetniejszych znawców dzieł sztuki z równym sobie partnerem
na polu kolekcjonerskim, Augustem Młodszym (1579-1666) księciem brun-
szwicko-lineburskim. Hainhoffer wymiennie stosuje określenia: Bernstein
- Ambra - Agtstein, ale także: Agtstein - Agatstein - Angstein - Ambra
-Agitstein - Achat33. Studiując zachowane inwentarze zbiorów z 2 poł.
XVI w. można zauważyć, że raz Agtsteinem nazywano wyroby agatowe,
innym razem bursztynowe, jak w zapisie kunstkabinetu bazylejskiego dru-
karza i bibliofila Johannesa Amerbacha (1543-1591)34. Brak jednoznacznego
nazewnictwa zarówno dla bursztynowych wyrobów artystycznych jak
naturaliów pokutował jeszcze przez XVIII stulecie w kolekcjach gdańskich.
W końcu wieku przyjęto wyniki badań Łomonosowa, który udowodnił, że
bursztyn to żywica kopalna. Nazwy upowszechnione zostały z dodaniem
własnych dociekań przez królewieckiego profesora Friedricha Samuela
Bocka w 1767 r. nad pochodzeniem bursztynu z żywicy drzew
szpilkowych33.
Kolekcje bursztynu gdańskich uczonych
w XVIII wieku
W idealnym muzeum z początku XVIII w. zbiory przyrodnicze (zasu-
szone zwierzęta i rośliny, wypchane ptaki i ryby, „uporządkowane" muszle
i minerały oraz wszelkiego rodzaju osobliwości - „Seltenheiten") powinny
być umieszczone na pierwszej kondygnacji budynku. Dla przechowywania
minerałów, a więc także bursztynów sporządzić należy szafy z szufladami,
które najdogodniejsze są także „dla roślin i numizmatów"36. W Musei Mu-
33 R. Gobiet (bearb.) Der Brieffwechsel zwischen Philipp Hainhoffer und Herzog August d. J. von Braunsclnoeig-
-Liineburg, Miinchen 1984. Rec: A. Klonder w: „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1-2: 1984, s. 142 n.
Pomijając różne przykłady w tekście książki, zacytuję jak wydawca korespondencji objaśnił je w Słowniku
terminów: „Agtstein-Bemstein (altere schreibung „Augstein"), haufig ist aber immer schwarze Gagat, das Ed-
pech gemeint. Zuweilen wird mit Agtstein aber auch der Achat bezeichnet", s. 871.
34 „Item vier agtsteinin durchborte kugelin, sind auch mucklin dorin. Item ein par wiirffel von wysem und
gelem agtstein", - ibidem, s. 93. Zgodzić się należy z Eugenem von Philippovichem, iż kostki do gry z białego
i żółtego „kamienia" mogły być wykonane z bursztynu.
34 S. Bock Versuch einer kurzeń Naturgeschichte des preussischen Bemsteins, Kónigsberg (?).
36 Die Geóffnete Raritdten-und Naturalien-Kammer worinen der Galanten Jugend, ander Curieusen und Reisenden
gewisen wird, wie sie Galeńen, Kunst-und Raritdten-Kammern mit Nutzen berehen und davon raisoniren sollen. Wobei
eine Anleitung, wie ein uollstdndiges Raritdten-Hauss anzuordnen und einzurichten sey. Samt angefiigten sehr niitzlichen
observationibus vor die Anfćinger dieses Studji uerfertiget von einen Liebhaber Cureuser Sachen - tak brzmi pełny tytuł
podręcznika dla kolekcjonerów starożytności i naturaliów, niestety bez podania autora, rozprowadzany przez
księgarnię Benjamina Schillema mieszcząca się koło katedry hamburskiej; zamieszczony w trzeciej części Des
Geoffneten Ritter-Platzes, Hamburg 1707, s. 1-168. Opisy kabinetów na kolekcje przedstawione są wraz z rycinami
w rozdziale VII: „Von Schranken und andem Repositoriis auff denen die Raritaten ausgelegt werden", s. 57 oraz
61-65.
62