DOI article:
Pabiś-Gagis, Jolanta; Woziński, Andrzej: Późnogotycki krucyfiks w kościele św: trójcy w Gdańsku; konserwacja, forma, styl, pochodzenie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.28100#0020
Jolanta
Pabiś-Gagis,
Andrzej
Woziński
według siedemnastowiecznego przekazu został przywieziony z Norymbergi4,
oraz zaginiony wizerunek Chrystusa na krzyżu z kościoła NP Marii na Piasku
we Wrocławiu5. Przywołał ponadto zapis mówiący, że twórcami sklepienia zało-
żonego w 1514 r. w kościele franciszkanów w Gdańsku byli „leyenbrudern aus
hochdeutschen landen’6, przypuszczając, iż to oni mogli przywieźć rzeźbę. Nie
wykluczył jednak, że mogła ona trafić nad Motławę inną drogą, tuż po powsta-
niu i stanowi odosobniony w tym czasie ślad artystycznych kontaktów pruskiej
metropolii z Frankonią7.
Przytoczone tutaj poglądy zostały sformułowane na podstawie stanu rzeźby
sprzed konserwacji. Przypomnijmy go, zanim przejdziemy do omówienia jej
przebiegu, odkryć, które przyniosła, i ich znaczenia dla historyczno-artystyczne-
go rozpoznania dzieła.
Wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa (ił. 1) o wymiarach 300 cm wysoko-
ści i 256 cm rozpiętości ramion, który do czasu konserwacji wisiał na ścianie
w trzeciej od wschodu kaplicy południowej nawy, jest rzeźbą pełnoplastyczną
opracowaną również od strony pleców. Odznacza się daleko idącą symetrią
kompozycji. Korpus Zbawiciela zwisa pionowo na ukośnie rozpostartych ramio-
nach, głowa opada na klatkę piersiową, nogi są ułożone równolegle, lekko ugięte
w kolanach, prawa stopa nakrywa lewą. Poprzez napiętą skórę zarysowuje się
kościec wypiętej do przodu klatki piersiowej. Dolną partię wklęsłego brzucha
oraz biodra okrywa krótkie perizonium, którego końce zwisają pionowo - jeden
pośrodku, zasłaniając łono, drugi przewieszony na prawym biodrze. W stanie
poprzedzającym konserwację dramatyzm wyobrażenia Ukrzyżowanego Chry-
stusa był mocno stonowany. Zbawiciel jawił się jako martwy, jednakże śmierć
krzyżowa tylko po części odcisnęła na Nim swe piętno. Znamiona cierpienia
skupiały się w zasadzie na obliczu (ii. 2). Boleśnie rozchylone usta, zapadnięte
policzki, czoło poorane zmarszczkami unaoczniały agonię, natomiast pozosta-
łe partie rozpiętego na krzyżu ciała zdawały się tkwić w niezmąconym spoko-
ju, jak gdyby nie podlegając siłom ciążenia bezwładnych, pozbawionych życia
członków. Pod względem czysto rzeźbiarskim wyobrażenie to uderzało prosto-
tą środków wyrazu i uogólnieniami formy, widocznymi zwłaszcza w ukształ-
towaniu łysej głowy Chrystusa oraz sferycznych, wyłupiastych gałek ocznych
bez rzeźbiarsko zaznaczonych brzegów powiek. Rzeźbę pokrywała zabrudzona,
4 T. Dobrzeniecki, Rzeźba sakralna w Polsce, Warszawa 1980, s. 30, nr kat. i il. 102-103.
5 L. Burgemeister, Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau, t. 1, Breslau 1930, s. 230, Abb. 182.
6 Christoph Beyers des altem Dantziger Chronik (1468-1518), [w:] Scriptores rerum prussia-
carum, Bd. 5, Hg. v. Th. Hirsch, M. Toppen, E. Strehlke, Leipzig 1889, s. 468. Tę samą informację
podaje również B. Stegmann, Hanseatische Chronik (1520-1530), [w:] Scriptores rerum prussia-
carum..., Bd. 5, s. 503.
7 Hipotezy dotyczące proweniencji, czasu powstania i okoliczności sprowadzenia rzeź-
by do Gdańska zostały w skrócie powtórzone w eseju A. Wozińskiego, Rzeźba XV~XVI wieku,
[w:] Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVII wieku. Katalog
wystawy, pod red. T. Grzybkowskiej, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj-sierpień 1997, s. 103.
14
Pabiś-Gagis,
Andrzej
Woziński
według siedemnastowiecznego przekazu został przywieziony z Norymbergi4,
oraz zaginiony wizerunek Chrystusa na krzyżu z kościoła NP Marii na Piasku
we Wrocławiu5. Przywołał ponadto zapis mówiący, że twórcami sklepienia zało-
żonego w 1514 r. w kościele franciszkanów w Gdańsku byli „leyenbrudern aus
hochdeutschen landen’6, przypuszczając, iż to oni mogli przywieźć rzeźbę. Nie
wykluczył jednak, że mogła ona trafić nad Motławę inną drogą, tuż po powsta-
niu i stanowi odosobniony w tym czasie ślad artystycznych kontaktów pruskiej
metropolii z Frankonią7.
Przytoczone tutaj poglądy zostały sformułowane na podstawie stanu rzeźby
sprzed konserwacji. Przypomnijmy go, zanim przejdziemy do omówienia jej
przebiegu, odkryć, które przyniosła, i ich znaczenia dla historyczno-artystyczne-
go rozpoznania dzieła.
Wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa (ił. 1) o wymiarach 300 cm wysoko-
ści i 256 cm rozpiętości ramion, który do czasu konserwacji wisiał na ścianie
w trzeciej od wschodu kaplicy południowej nawy, jest rzeźbą pełnoplastyczną
opracowaną również od strony pleców. Odznacza się daleko idącą symetrią
kompozycji. Korpus Zbawiciela zwisa pionowo na ukośnie rozpostartych ramio-
nach, głowa opada na klatkę piersiową, nogi są ułożone równolegle, lekko ugięte
w kolanach, prawa stopa nakrywa lewą. Poprzez napiętą skórę zarysowuje się
kościec wypiętej do przodu klatki piersiowej. Dolną partię wklęsłego brzucha
oraz biodra okrywa krótkie perizonium, którego końce zwisają pionowo - jeden
pośrodku, zasłaniając łono, drugi przewieszony na prawym biodrze. W stanie
poprzedzającym konserwację dramatyzm wyobrażenia Ukrzyżowanego Chry-
stusa był mocno stonowany. Zbawiciel jawił się jako martwy, jednakże śmierć
krzyżowa tylko po części odcisnęła na Nim swe piętno. Znamiona cierpienia
skupiały się w zasadzie na obliczu (ii. 2). Boleśnie rozchylone usta, zapadnięte
policzki, czoło poorane zmarszczkami unaoczniały agonię, natomiast pozosta-
łe partie rozpiętego na krzyżu ciała zdawały się tkwić w niezmąconym spoko-
ju, jak gdyby nie podlegając siłom ciążenia bezwładnych, pozbawionych życia
członków. Pod względem czysto rzeźbiarskim wyobrażenie to uderzało prosto-
tą środków wyrazu i uogólnieniami formy, widocznymi zwłaszcza w ukształ-
towaniu łysej głowy Chrystusa oraz sferycznych, wyłupiastych gałek ocznych
bez rzeźbiarsko zaznaczonych brzegów powiek. Rzeźbę pokrywała zabrudzona,
4 T. Dobrzeniecki, Rzeźba sakralna w Polsce, Warszawa 1980, s. 30, nr kat. i il. 102-103.
5 L. Burgemeister, Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau, t. 1, Breslau 1930, s. 230, Abb. 182.
6 Christoph Beyers des altem Dantziger Chronik (1468-1518), [w:] Scriptores rerum prussia-
carum, Bd. 5, Hg. v. Th. Hirsch, M. Toppen, E. Strehlke, Leipzig 1889, s. 468. Tę samą informację
podaje również B. Stegmann, Hanseatische Chronik (1520-1530), [w:] Scriptores rerum prussia-
carum..., Bd. 5, s. 503.
7 Hipotezy dotyczące proweniencji, czasu powstania i okoliczności sprowadzenia rzeź-
by do Gdańska zostały w skrócie powtórzone w eseju A. Wozińskiego, Rzeźba XV~XVI wieku,
[w:] Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVII wieku. Katalog
wystawy, pod red. T. Grzybkowskiej, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj-sierpień 1997, s. 103.
14