DOI Artikel:
Torbus, Tomasz: Zamki graniczne czy tylko zamki położone na granicy? Problematyka zamków krzyżackich na Pomorzu Gdańskim (1308-1410)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0012
Tomasz przestrzennych powiązań między zamkiem i miastem, dwa pozostałe założenia
Torbus natomiast wymykają się naukowej analizie. W przypadku Tucholi prowadzone
przez 10 lat w sposób dyletancki prace wykopaliskowe nie doprowadziły nawet
do ustalenia przekonującego rzutu założenia; każda naukowa wzmianka o tym
zamku musiałaby zamienić się w wiele znaków zapytania.
Historycznym tłem dla dziejów budowy poszczególnych zamków jest zajęcie
zbrojne przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, które od 1295 r. znajdowało się
w granicach jednoczącego się królestwa Polski2. Jak wiadomo, wykorzystujący jego
słabość Krzyżacy, kierując początkowo odsieczą Gdańska przeciw Brandenburczy-
kom w 1308 r., po zajęciu grodu gdańskiego nie wydali go Polakom, a w następnym
roku podbili resztę Pomorza Gdańskiego i dotarli na aż do Świecia. Dziś nie da
się już ustalić, czy była to świadoma akcja, której prolog odbył się w 1282 r. wraz
z zajęciem przyczółka (zamku w Gniewie na zachodnim brzegu Wisły), czy też
zakon krzyżacki potrafił po prostu spontanicznie wykorzystać sprzyjające okolicz-
ności. Jeszcze podczas aneksji spornego terytorium w 1308 r. rozpoczęła się zacięta
walka o uznanie zdobyczy. Zarówno Państwo Zakonne, jak i Brandenburgia i Pol-
ska powoływały się na mniej lub bardziej wiążące zapisy, dokonywane w różnych
momentach historii przez nierzadko wewnętrznie skłóconych i prowadzących
partykularną politykę książąt z dynastii Sobiesławiców, rządzących na Pomorzu
Gdańskim przed 1295 r. Podczas gdy Brandenburgia wkrótce zrezygnowała z rosz-
czeń, sprzedając swoje prawa Krzyżakom, Polska obstawała przy żądaniach zwrotu
Pomorza, wysuwając - co pokazują procesy kanoniczne między Prusami a Polską
w pierwszej połowie XIV w. - argumenty natury historycznej, kościelno-admi-
nistracyjnej (przynależność Pomorza Gdańskiego do biskupstwa włocławskiego
i arcybiskupstwa gnieźnieńskiego) oraz, co w średniowieczu wyjątkowe, etnicznej.
W drugiej połowie XIV w. starania Polski o przejęcie kontroli nad dolnym biegiem
Wisły zostały w odłożone na później, ale nigdy z nich nie zrezygnowano. Ta polity-
ka rewindykacji stała się ostatecznie jednym z ważnych czynników, które doprowa-
dziły w XV w. do upadku Państwa Zakonnego.
Istotne znaczenie w kontekście niniejszych rozważań ma fakt, że zajęcie
Pomorza Gdańskiego nie pociągnęło za sobą natychmiastowej rozbudowy admi-
nistracji zakonnej w regionie, w tym budowy nowych zamków. Wydaje się bar-
dzo prawdopodobne, że bezpośrednio po wydarzeniach z lat 1308-1309 brano
pod uwagę zatrzymanie za wszelką cenę północnej części Pomorza Gdańskiego
z Gdańskiem oraz środkowej, powiększonej części już istniejącej komturii Gniew,
a w zamian za pokój z Polską rezygnację z części południowej ze Świeciem3.
Bezpośrednio po zajęciu kraju w 1310 r. jedynie w Gdańsku ustanowiono urząd
2 Por. Kazimierz Jasiński, Zajęcie Pomorza Gdańskiego, „Zapiski Historyczne” 1966, t. 31, nr 3,
s. 299-352; Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka,
społeczeństwo, państwo i ideologia, Gdańsk 1986, s. 241-258, 353-378; Błażej Śliwiński, Rzeź
i zniszczenie Gdańska przez Krzyżaków w 1308 r., Gdańsk 2006.
3 Maksymilian Grzegorz, Entstehen und Entwicklung der Ordensverwaltung in Pommerel-
len nach 1308. „Beitrage zur Geschichte des Deutschen Ordens”, Bd. 1 (Quellen und Studien zur
6
Torbus natomiast wymykają się naukowej analizie. W przypadku Tucholi prowadzone
przez 10 lat w sposób dyletancki prace wykopaliskowe nie doprowadziły nawet
do ustalenia przekonującego rzutu założenia; każda naukowa wzmianka o tym
zamku musiałaby zamienić się w wiele znaków zapytania.
Historycznym tłem dla dziejów budowy poszczególnych zamków jest zajęcie
zbrojne przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, które od 1295 r. znajdowało się
w granicach jednoczącego się królestwa Polski2. Jak wiadomo, wykorzystujący jego
słabość Krzyżacy, kierując początkowo odsieczą Gdańska przeciw Brandenburczy-
kom w 1308 r., po zajęciu grodu gdańskiego nie wydali go Polakom, a w następnym
roku podbili resztę Pomorza Gdańskiego i dotarli na aż do Świecia. Dziś nie da
się już ustalić, czy była to świadoma akcja, której prolog odbył się w 1282 r. wraz
z zajęciem przyczółka (zamku w Gniewie na zachodnim brzegu Wisły), czy też
zakon krzyżacki potrafił po prostu spontanicznie wykorzystać sprzyjające okolicz-
ności. Jeszcze podczas aneksji spornego terytorium w 1308 r. rozpoczęła się zacięta
walka o uznanie zdobyczy. Zarówno Państwo Zakonne, jak i Brandenburgia i Pol-
ska powoływały się na mniej lub bardziej wiążące zapisy, dokonywane w różnych
momentach historii przez nierzadko wewnętrznie skłóconych i prowadzących
partykularną politykę książąt z dynastii Sobiesławiców, rządzących na Pomorzu
Gdańskim przed 1295 r. Podczas gdy Brandenburgia wkrótce zrezygnowała z rosz-
czeń, sprzedając swoje prawa Krzyżakom, Polska obstawała przy żądaniach zwrotu
Pomorza, wysuwając - co pokazują procesy kanoniczne między Prusami a Polską
w pierwszej połowie XIV w. - argumenty natury historycznej, kościelno-admi-
nistracyjnej (przynależność Pomorza Gdańskiego do biskupstwa włocławskiego
i arcybiskupstwa gnieźnieńskiego) oraz, co w średniowieczu wyjątkowe, etnicznej.
W drugiej połowie XIV w. starania Polski o przejęcie kontroli nad dolnym biegiem
Wisły zostały w odłożone na później, ale nigdy z nich nie zrezygnowano. Ta polity-
ka rewindykacji stała się ostatecznie jednym z ważnych czynników, które doprowa-
dziły w XV w. do upadku Państwa Zakonnego.
Istotne znaczenie w kontekście niniejszych rozważań ma fakt, że zajęcie
Pomorza Gdańskiego nie pociągnęło za sobą natychmiastowej rozbudowy admi-
nistracji zakonnej w regionie, w tym budowy nowych zamków. Wydaje się bar-
dzo prawdopodobne, że bezpośrednio po wydarzeniach z lat 1308-1309 brano
pod uwagę zatrzymanie za wszelką cenę północnej części Pomorza Gdańskiego
z Gdańskiem oraz środkowej, powiększonej części już istniejącej komturii Gniew,
a w zamian za pokój z Polską rezygnację z części południowej ze Świeciem3.
Bezpośrednio po zajęciu kraju w 1310 r. jedynie w Gdańsku ustanowiono urząd
2 Por. Kazimierz Jasiński, Zajęcie Pomorza Gdańskiego, „Zapiski Historyczne” 1966, t. 31, nr 3,
s. 299-352; Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka,
społeczeństwo, państwo i ideologia, Gdańsk 1986, s. 241-258, 353-378; Błażej Śliwiński, Rzeź
i zniszczenie Gdańska przez Krzyżaków w 1308 r., Gdańsk 2006.
3 Maksymilian Grzegorz, Entstehen und Entwicklung der Ordensverwaltung in Pommerel-
len nach 1308. „Beitrage zur Geschichte des Deutschen Ordens”, Bd. 1 (Quellen und Studien zur
6