DOI Artikel:
Baumann, Hubert: Ewangelickie kościoły na Warmii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0142
Hubert Baumann
Ewangelickie kościoły na Warmii
Do 1772 r. Warmia była zamieszkiwana niemalże wyłącznie przez katolików1.
W 1526 r. biskup warmiński Maurycy Ferber wydał statuty, w których określał
sposoby postępowania z innowiercami. W rozdziale O jedności wiary chrześci-
jańskiej ogłosił, że jedyną słuszną wiarą jest katolicyzm. Ludność niekatolicka
nie miała prawa obywatelstwa i kupna gruntów, ani nawet osiedlania się w gra-
nicach Warmii na stałe2. Po zajęciu Warmii przez Królestwo Pruskie nastąpiło
otwarcie granic dla ludności wyznania ewangelickiego.
Ewangelicy, którzy musieli odnaleźć się w obcym (katolickim) środowisku,
na przestrzeni dziesięcioleci z mozołem tworzyli kolejne gminy wyznaniowe
oraz wznosili nowe kościoły w krajobrazie warmińskich miast. Ta wyjątkowa
sytuacja wymusza szczególne spojrzenie na protestancką architekturę Warmii,
która ze względu na szczególny kontekst polityczny jest niezwykle interesują-
cym, a pomijanym w badaniach naukowych tematem.
W literaturze naukowej temat ten niemal nie istnieje. O architekturze
kościołów Lidzbarka Warmińskiego i Fromborka wspomina Grzegorz Jasiń-
ski - autor wielu opracowań dotyczących życia ewangelików na Warmii3.
Podstawowych informacji dotyczących poszczególnych gmin ewangelickich
dostarcza książka Agathona Harnocha, podająca zwięzłe informacje na temat
erygowania parafii czy daty wyświęcenia kościoła4. Johannes Hassenstein sku-
pił się głównie na kwestiach religijnych, szkolnych i finansowych5. Wiele infor-
macji podawanych przez powyższych powtórzył Hubatsch6. Część informacji
dotyczących gmin ewangelickich można znaleźć w wydawnictwach rocznico-
wych z okazji jubileuszu miasta czy gminy, na przykład Jezioran7 czy Reszla8.
1 Artykuł opracowany został na podstawie pracy magisterskiej XIX-wieczne kościoły
ewangelickie na terenie Dominium Warmińskiego po I rozbiorze Polski, napisanej pod kierun-
kiem prof. Małgorzaty Omilanowskiej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego
w 2011 r.
2 Alojzy Szorc, Dzieje diecezji warmińskiej (1243-1991), Olsztyn 1991, s. 57-58.
3 Grzegorz Jasiński, Parafia ewangelicka we Fromborku w XIX wieku (1830-1914), „Folia
Fromborcensia. Pismo Fundacji im. Mikołaja Kopernika” 2000, t. 3; idem, Protestanci w Lidz-
barku Warmińskim, [w:] Historia Lidzbarka Warmińskiego, t. 1, red. Krzysztof Mikulski, Euge-
niusz Borodij, Lidzbark Warmiński 2008.
4 Agathon Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost-
und Westpreussen, Neidenburg 1890.
5 Johannes Hassenstein, Die Geschichte der evangelische Kirchen im Ermlande seit 1772 (mit
Bildern), Konigsberg i. P. 1918.
6 Walther Hubatsch, Geschichte der evangelische Kirche Ostpreufiens, Bd. 2, Góttingen 1968.
7 Adolf Poschmann, 600 Jahre Seeburg, Bilder aus alter und neuer Zeit, Bischofstein 1938.
8 Idem, 600 Jahre Rófiel, Rofiel 1937.
136
Ewangelickie kościoły na Warmii
Do 1772 r. Warmia była zamieszkiwana niemalże wyłącznie przez katolików1.
W 1526 r. biskup warmiński Maurycy Ferber wydał statuty, w których określał
sposoby postępowania z innowiercami. W rozdziale O jedności wiary chrześci-
jańskiej ogłosił, że jedyną słuszną wiarą jest katolicyzm. Ludność niekatolicka
nie miała prawa obywatelstwa i kupna gruntów, ani nawet osiedlania się w gra-
nicach Warmii na stałe2. Po zajęciu Warmii przez Królestwo Pruskie nastąpiło
otwarcie granic dla ludności wyznania ewangelickiego.
Ewangelicy, którzy musieli odnaleźć się w obcym (katolickim) środowisku,
na przestrzeni dziesięcioleci z mozołem tworzyli kolejne gminy wyznaniowe
oraz wznosili nowe kościoły w krajobrazie warmińskich miast. Ta wyjątkowa
sytuacja wymusza szczególne spojrzenie na protestancką architekturę Warmii,
która ze względu na szczególny kontekst polityczny jest niezwykle interesują-
cym, a pomijanym w badaniach naukowych tematem.
W literaturze naukowej temat ten niemal nie istnieje. O architekturze
kościołów Lidzbarka Warmińskiego i Fromborka wspomina Grzegorz Jasiń-
ski - autor wielu opracowań dotyczących życia ewangelików na Warmii3.
Podstawowych informacji dotyczących poszczególnych gmin ewangelickich
dostarcza książka Agathona Harnocha, podająca zwięzłe informacje na temat
erygowania parafii czy daty wyświęcenia kościoła4. Johannes Hassenstein sku-
pił się głównie na kwestiach religijnych, szkolnych i finansowych5. Wiele infor-
macji podawanych przez powyższych powtórzył Hubatsch6. Część informacji
dotyczących gmin ewangelickich można znaleźć w wydawnictwach rocznico-
wych z okazji jubileuszu miasta czy gminy, na przykład Jezioran7 czy Reszla8.
1 Artykuł opracowany został na podstawie pracy magisterskiej XIX-wieczne kościoły
ewangelickie na terenie Dominium Warmińskiego po I rozbiorze Polski, napisanej pod kierun-
kiem prof. Małgorzaty Omilanowskiej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego
w 2011 r.
2 Alojzy Szorc, Dzieje diecezji warmińskiej (1243-1991), Olsztyn 1991, s. 57-58.
3 Grzegorz Jasiński, Parafia ewangelicka we Fromborku w XIX wieku (1830-1914), „Folia
Fromborcensia. Pismo Fundacji im. Mikołaja Kopernika” 2000, t. 3; idem, Protestanci w Lidz-
barku Warmińskim, [w:] Historia Lidzbarka Warmińskiego, t. 1, red. Krzysztof Mikulski, Euge-
niusz Borodij, Lidzbark Warmiński 2008.
4 Agathon Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost-
und Westpreussen, Neidenburg 1890.
5 Johannes Hassenstein, Die Geschichte der evangelische Kirchen im Ermlande seit 1772 (mit
Bildern), Konigsberg i. P. 1918.
6 Walther Hubatsch, Geschichte der evangelische Kirche Ostpreufiens, Bd. 2, Góttingen 1968.
7 Adolf Poschmann, 600 Jahre Seeburg, Bilder aus alter und neuer Zeit, Bischofstein 1938.
8 Idem, 600 Jahre Rófiel, Rofiel 1937.
136