DOI Artikel:
Baumann, Hubert: Ewangelickie kościoły na Warmii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0143
Opisy wydarzeń związanych z poszczególnymi gminami, takich jak poświęce-
nie kościoła, zamieszczane były także w czasopiśmie ewangelickim w Prusach
Wschodnich - „Evangelisches Gemeindeblatt”. Dzieje olsztyńskich ewangeli-
ków dość szczegółowo opisuje Erwin Kruk9.
Dużo trudniej natrafić na literaturę dotyczącą architektury tych obiektów.
Katalog sztuki obejmuje jedynie kościoły we Fromborku, Braniewie, Ornecie
i Pieniężnie10. W niemieckojęzycznej literaturze ukazał się artykuł dotyczący
budownictwa kościelnego w Prusach Wschodnich w XIX w., w którym jed-
nak Warmię potraktowano pobieżnie11. Najwięcej informacji i szczegółów
znajduje się w dwóch książkach Evy Bórsch-Supan. Pierwsza z nich traktuje
0 działalności Schinkla na terenie prowincji wschodnich, przynosząc liczne
informacje dotyczące między innymi miejsca przechowywanych źródeł, pro-
jektów, szkiców, a także kwestii finansowych związanych z realizacją kościołów
wzniesionych na podstawie projektów tego architekta12. Druga dotyczy życia
1 twórczości Friedricha Augusta Stillera, dostarcza informacji na temat jego
prac we Fromborku, Pieniężnie, Biskupcu i Barczewie13. Źródła archiwalne
interesujących nas tu obiektów bądź się nie zachowały, bądź też znajdują się
poza granicami Polski (Schinkels Museum, Geheime Staatsarchiv Preufiischer
Kulturbesitz). Część planów i zdjęć archiwalnych zachowała się w inwentarzu
z lat 20. XX w. sporządzonym przez królewieckiego konserwatora zabytków,
a wydanym kilka lat temu dzięki staraniom Archiwum Państwowego w Olszty-
nie i Instytutu Sztuki PAN14. Należy także wspomnieć o opublikowanej nie-
dawno pozycji ks. Marka Jodkowskiego, w której opisał historię i architektu-
rę większości kościołów katolickich na terenie diecezji warmińskiej w latach
1821-1945. Publikacja całkowicie pomija temat kościołów ewangelickich, jed-
nakże doskonale opisuje temat ludności katolickiej w Prusach Wschodnich15.
Jak wiadomo Warmia została zajęta przez Królestwo Prus w ramach pierw-
szego rozbioru Polski w 1772 r., co wpłynęło na zmianę dotychczasowych re-
lacji wyznaniowych na tym obszarze. Początkowy napływ ludności ewangelic-
kiej na Warmię nie był jednak gwałtowny. W miastach osiedlali się głównie
urzędnicy administracji państwowej i kupcy, a także garnizony wojskowe.
9 Erwin Kruk, Ewangelicy w Olsztynie, Olsztyn 2003.
10 Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 2, Województwo elbląskie, z. 1, Braniewo,
Frombork, Orneta i okolice, oprać. Marian Arszyński i Marian Kutzner, Warszawa 1980.
11 Iselin Gundermann Ostpreussische Kirchspielgrundungen und Kirchbauten im 19. Jahrhun-
dert, „Acta Prussica” 1968.
12 Eva Bórsch-Supan, Karl Friedrich Schinkel Lebenswerk, Bd. 18, Die Provinzen Ost- und
Westpreufien und Grofiherzogtum Posen, Miinchen 2003.
13 Eva Bórsch-Supan, Dietrich Muller-Stiller, Friedrich August Stuler 1800-1865, Berlin 1997.
14 Prusy Wschodnie - dokumentacja historycznej prowincji. Zbiory fotograficzne dawnego
Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu, red. Jan Przypkowski, Warszawa 2006, [dokument
elektroniczny].
15 Marek Jodkowski, Budownictwo sakralne diecezji warmińskiej w latach 1821-1945,
Olsztyn 2011.
Ewangelickie
kościoły
na Warmii
137
nie kościoła, zamieszczane były także w czasopiśmie ewangelickim w Prusach
Wschodnich - „Evangelisches Gemeindeblatt”. Dzieje olsztyńskich ewangeli-
ków dość szczegółowo opisuje Erwin Kruk9.
Dużo trudniej natrafić na literaturę dotyczącą architektury tych obiektów.
Katalog sztuki obejmuje jedynie kościoły we Fromborku, Braniewie, Ornecie
i Pieniężnie10. W niemieckojęzycznej literaturze ukazał się artykuł dotyczący
budownictwa kościelnego w Prusach Wschodnich w XIX w., w którym jed-
nak Warmię potraktowano pobieżnie11. Najwięcej informacji i szczegółów
znajduje się w dwóch książkach Evy Bórsch-Supan. Pierwsza z nich traktuje
0 działalności Schinkla na terenie prowincji wschodnich, przynosząc liczne
informacje dotyczące między innymi miejsca przechowywanych źródeł, pro-
jektów, szkiców, a także kwestii finansowych związanych z realizacją kościołów
wzniesionych na podstawie projektów tego architekta12. Druga dotyczy życia
1 twórczości Friedricha Augusta Stillera, dostarcza informacji na temat jego
prac we Fromborku, Pieniężnie, Biskupcu i Barczewie13. Źródła archiwalne
interesujących nas tu obiektów bądź się nie zachowały, bądź też znajdują się
poza granicami Polski (Schinkels Museum, Geheime Staatsarchiv Preufiischer
Kulturbesitz). Część planów i zdjęć archiwalnych zachowała się w inwentarzu
z lat 20. XX w. sporządzonym przez królewieckiego konserwatora zabytków,
a wydanym kilka lat temu dzięki staraniom Archiwum Państwowego w Olszty-
nie i Instytutu Sztuki PAN14. Należy także wspomnieć o opublikowanej nie-
dawno pozycji ks. Marka Jodkowskiego, w której opisał historię i architektu-
rę większości kościołów katolickich na terenie diecezji warmińskiej w latach
1821-1945. Publikacja całkowicie pomija temat kościołów ewangelickich, jed-
nakże doskonale opisuje temat ludności katolickiej w Prusach Wschodnich15.
Jak wiadomo Warmia została zajęta przez Królestwo Prus w ramach pierw-
szego rozbioru Polski w 1772 r., co wpłynęło na zmianę dotychczasowych re-
lacji wyznaniowych na tym obszarze. Początkowy napływ ludności ewangelic-
kiej na Warmię nie był jednak gwałtowny. W miastach osiedlali się głównie
urzędnicy administracji państwowej i kupcy, a także garnizony wojskowe.
9 Erwin Kruk, Ewangelicy w Olsztynie, Olsztyn 2003.
10 Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 2, Województwo elbląskie, z. 1, Braniewo,
Frombork, Orneta i okolice, oprać. Marian Arszyński i Marian Kutzner, Warszawa 1980.
11 Iselin Gundermann Ostpreussische Kirchspielgrundungen und Kirchbauten im 19. Jahrhun-
dert, „Acta Prussica” 1968.
12 Eva Bórsch-Supan, Karl Friedrich Schinkel Lebenswerk, Bd. 18, Die Provinzen Ost- und
Westpreufien und Grofiherzogtum Posen, Miinchen 2003.
13 Eva Bórsch-Supan, Dietrich Muller-Stiller, Friedrich August Stuler 1800-1865, Berlin 1997.
14 Prusy Wschodnie - dokumentacja historycznej prowincji. Zbiory fotograficzne dawnego
Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu, red. Jan Przypkowski, Warszawa 2006, [dokument
elektroniczny].
15 Marek Jodkowski, Budownictwo sakralne diecezji warmińskiej w latach 1821-1945,
Olsztyn 2011.
Ewangelickie
kościoły
na Warmii
137