DOI Artikel:
Torbus, Tomasz: Zamki graniczne czy tylko zamki położone na granicy? Problematyka zamków krzyżackich na Pomorzu Gdańskim (1308-1410)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0016
Tomasz z zakonem Marchii Brandenburskiej rozpoczął wojnę, która miała zakończyć
Torbus się dopiero pokojem w Kaliszu w 1335 r.
Trudno natomiast zgodzić się z często spotykaną tezą, że szczególnie monu-
mentalny charakter domu konwentu wynikał z jego funkcji reprezentacyj-
nych. Zbudowany na rzucie kwadratu zamek główny (około 47,5 m długości
boku) składał się z 4 skrzydeł mieszkalnych. W północno-zachodnim naroż-
niku umieszczony był stołp, zachowany dziś do wysokości 45 m, przylegający
do murów obwodowych (ił. 3). Pod względem typu dom konwentu jest póź-
ną redakcją „klasycznego” krzyżackiego kasztelu, jakimi są Radzyń Chełmiń-
ski i Gniew. W przeciwieństwie do tych założeń Człuchów jawi się jako wariant
nieco zapóźniony i zredukowany, tak o elementy dekoracyjne, jak i o wieże
narożne. Jego stołp nie ma nic wspólnego z ewentualną symboliką, której moż-
na by się doszukiwać na granicy państwa, jest typowym „bergfriedem”, stoł-
pem grupy zbudowanych w podobnym czasie kaszteli, jak choćby Brodnica czy
Radzyń Chełmiński. Jeżeli oceniać zamki jedynie pod względem ich obronno-
ści, to następny omówiony przykład zamku granicznego dalece go przyćmiewa.
Już przy pierwszym oglądzie zamku w Świeciu widać jego unikatowość. Do
często spotykanego, typowego czteroskrzydłowego, kwadratowego założenia o dłu-
gości boku około 50 m, dodano w narożnikach wysunięte przed zarys muru, monu-
mentalne, okrągłe wieże zwieńczone krenelażem z wieńcem machikułów, które
z całą pewnością nie należą do typowego repertuaru form w zamkach krzyżackich
w Prusach (il. 4, 5). Świecie leży tylko około 15 km od polskiej granicy, a 50 km
od ufundowanych w tym samym czasie przez Kazimierza Wielkiego zamku i miasta
Bydgoszczy. Pojawia się pytanie, czy użycie niespotykanych poza Świeciem elemen-
tów obronnych wynika z granicznego położenia omawianego zamku.
Ostatnie prace wykopaliskowe, których wyniki wzmiankowane są w pra-
cy magisterskiej Marii Spławskiej z Torunia11, jeszcze raz zanegowały legendę
o pomorskim grodzie, na którym miano zbudować dzisiejszy kasztel. Co praw-
da w pierwszych latach po 1308 r. zakon użytkował wcześniejsze drewniano-
-ziemne obwarowania, ale ich dokładnej lokalizacji nie udało się ustalić.
Z decyzją o rozpoczęciu budowy nowego budynku czekano najwyraźniej
na oficjalne usankcjonowanie przez państwa sąsiednie dokonanej aneksji teryto-
rialnej. Znani od 1320 r. imiennie komturzy Świecia (Dietrich von Lichtenhain,
1329; Marąuard von Sparrenburg, 1335; Konrad von Bruningsheim) rezydowali
początkowo w prowizorycznym budynku. Dopiero w 1335 r. wielki mistrz zako-
nu Dietrich von Altenburg nakazał w 1335 r. wzniesienie murowanych budowli
w Świeciu i Gdańsku, o czym informuje tzw. Starsza Kronika Oliwska12. Stało
11 Maria Spławska, Zamek krzyżacki w Świeciu - próba rekonstrukcji zamku wysokiego z cza-
sów krzyżackich, praca magisterska napisana w Instytucie Archeologii i Etnologii Uniwersytetu
im. M. Kopernika w Toruniu, 2007 (mps).
12 Die dltere Chronik von Oliva, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, Geschichtsąuellen derpreus-
sischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft, hrsg. von Theodor Hirsch, Bd. 5, Leipzig
1874 (dalej SRP), s. 498.
10
Torbus się dopiero pokojem w Kaliszu w 1335 r.
Trudno natomiast zgodzić się z często spotykaną tezą, że szczególnie monu-
mentalny charakter domu konwentu wynikał z jego funkcji reprezentacyj-
nych. Zbudowany na rzucie kwadratu zamek główny (około 47,5 m długości
boku) składał się z 4 skrzydeł mieszkalnych. W północno-zachodnim naroż-
niku umieszczony był stołp, zachowany dziś do wysokości 45 m, przylegający
do murów obwodowych (ił. 3). Pod względem typu dom konwentu jest póź-
ną redakcją „klasycznego” krzyżackiego kasztelu, jakimi są Radzyń Chełmiń-
ski i Gniew. W przeciwieństwie do tych założeń Człuchów jawi się jako wariant
nieco zapóźniony i zredukowany, tak o elementy dekoracyjne, jak i o wieże
narożne. Jego stołp nie ma nic wspólnego z ewentualną symboliką, której moż-
na by się doszukiwać na granicy państwa, jest typowym „bergfriedem”, stoł-
pem grupy zbudowanych w podobnym czasie kaszteli, jak choćby Brodnica czy
Radzyń Chełmiński. Jeżeli oceniać zamki jedynie pod względem ich obronno-
ści, to następny omówiony przykład zamku granicznego dalece go przyćmiewa.
Już przy pierwszym oglądzie zamku w Świeciu widać jego unikatowość. Do
często spotykanego, typowego czteroskrzydłowego, kwadratowego założenia o dłu-
gości boku około 50 m, dodano w narożnikach wysunięte przed zarys muru, monu-
mentalne, okrągłe wieże zwieńczone krenelażem z wieńcem machikułów, które
z całą pewnością nie należą do typowego repertuaru form w zamkach krzyżackich
w Prusach (il. 4, 5). Świecie leży tylko około 15 km od polskiej granicy, a 50 km
od ufundowanych w tym samym czasie przez Kazimierza Wielkiego zamku i miasta
Bydgoszczy. Pojawia się pytanie, czy użycie niespotykanych poza Świeciem elemen-
tów obronnych wynika z granicznego położenia omawianego zamku.
Ostatnie prace wykopaliskowe, których wyniki wzmiankowane są w pra-
cy magisterskiej Marii Spławskiej z Torunia11, jeszcze raz zanegowały legendę
o pomorskim grodzie, na którym miano zbudować dzisiejszy kasztel. Co praw-
da w pierwszych latach po 1308 r. zakon użytkował wcześniejsze drewniano-
-ziemne obwarowania, ale ich dokładnej lokalizacji nie udało się ustalić.
Z decyzją o rozpoczęciu budowy nowego budynku czekano najwyraźniej
na oficjalne usankcjonowanie przez państwa sąsiednie dokonanej aneksji teryto-
rialnej. Znani od 1320 r. imiennie komturzy Świecia (Dietrich von Lichtenhain,
1329; Marąuard von Sparrenburg, 1335; Konrad von Bruningsheim) rezydowali
początkowo w prowizorycznym budynku. Dopiero w 1335 r. wielki mistrz zako-
nu Dietrich von Altenburg nakazał w 1335 r. wzniesienie murowanych budowli
w Świeciu i Gdańsku, o czym informuje tzw. Starsza Kronika Oliwska12. Stało
11 Maria Spławska, Zamek krzyżacki w Świeciu - próba rekonstrukcji zamku wysokiego z cza-
sów krzyżackich, praca magisterska napisana w Instytucie Archeologii i Etnologii Uniwersytetu
im. M. Kopernika w Toruniu, 2007 (mps).
12 Die dltere Chronik von Oliva, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, Geschichtsąuellen derpreus-
sischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft, hrsg. von Theodor Hirsch, Bd. 5, Leipzig
1874 (dalej SRP), s. 498.
10