Rocznik Historii Sztuki (7.1969)

MARIA RZEPIŃSKA

PRZESTRZEŃ I LINIA W TEORII MALARSKIEJ LEONARDA DA VINCI*

Osobowość Leonarda, jego dzieła, jego teoria sztuki mają ogromną literaturę w wielu językach
i mogłoby się zdawać, że jest to temat całkowicie wyeksploatowany. Tak jednak nie jest. Jeśli chodzi
o teorię malarską Leonarda, właśnie ostatnio nastręczała się sposobność nowego podejścia: prześledzenia
jej w toku rozwojowym.

Dotychczas teoria Leonarda ujmowana była jako zamknięta całość, w sposób statyczny, przy czym
zwracano kilkakrotnie uwagę (pierwszy uczynił to Lionello Venturi w r. 1919) na pewne sprzeczności
w poglądach mistrza. Sprzeczności te, jak można stwierdzić obecnie, wynikają w dużej mierze stąd, że
kolejność zapisków Leonarda, prowadzonych w ciągu około trzydziestu lat, została zmieniona, a nie-
które manuskrypty stanowiące ważne ogniwa zaginęły. Oczywiste jest zaś, że w ciągu tak długiego
czasu myśl Leonarda ewoluowała, że zmieniał pole obserwacji i próbował nowych rozwiązań stawia-
nych przez siebie problemów. Dopóki jednak jego spuścizna rękopiśmienna przedstawiała się nam jako
kompletny chaos, a okresy powstania poszczególnych skryptów stanowiły niewiadomą, nierealne też
były wszelkie usiłowania ujęcia myśli Leonarda w pewien porządek.

Stało się to możliwe dzięki prowadzonym ostatnio intensywnym badaniom nad tzw. Traktatem
o malarstwie, głównym źródłem do poznania teorii malarskich Leonarda. Badaniami tymi zajęli się
L.H. Heydenreich, A.M. Brizio, a przede wszystkim Carlo Pedretti1.

Tu przypomnieć trzeba, że, jeśli chodzi o teorię sztuki Leonarda, istnieją, jak wiadomo, dwie główne
grupy źródeł: a) pisma autograficzne, b) pisma apograficzne (tu przede wszystkim właśnie Traktat o ma-
larstwie spisany przez Francesca Melzi).

a) Pisma autograficzne. Przedstawiały się do niedawna jako bezładnie nagromadzony stos
materiałów. Żaden z kilkunastu kodeksów i notatników Leonarda, przechowywanych w różnych biblio-
tekach i muzeach, nie dotyczy wyłącznie sztuki. Noty na temat malarstwa trzeba wyławiać z różnych
manuskryptów. Najwięcej materiału dostarcza tu tzw. Ms. A. (Ashbumham), pochodzący z okresu me-
diolańskiego (1482—1499). Dzięki pracom kilku specjalistów ustalone zostały w przybliżeniu daty po-
wstania wszystkich skryptów stanowiących pewne całości. Badania te rozpoczęli J. P. Richter i Ravaisson-

*Niniejsze studium jest częścią rozdziału obszerniejszej pracy pt. Elementy nauki o malarstwie w pismach Leonarda
da Vinci, pisanej jako praca doktorska na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem prof. Juliusza Starzyńskiego.

1 L. H. Heydenreich, Qucllcnkritischc Untersuchungen zu Lionardos Malcrcitraktat, [w:] Kunstchronik, Miinchen 1951,
s. 255—258; tenże, Wstęp do Traktatu o malarstwie, wyd. Ph. Mac Mahoń, Princeton 1956; A.M. Brizio, Scritti scelti di
Leonardo da Vinci, Torino 1952 (Wstęp); taż, II trattato delia pittura di Leonardo, [w:] Scritti di storia dell'arte in onore di Lionello
Venturi, Roma 1956, s. 309—320; C. Pedretti, Studi Vinciani, Genève 1957 (Tablica chronologiczna kart Kodeksu Atlantyc-
kiego, s. 264—289); tenże, Saggio di una croiwlogia de i figli del Codicc Arundel di L. De Vinci, Genève 1960; tenże, Gli ultimi
disegni di Leonardo, [w:] Bibliothèque d'Humanisme et de Renaissance, vol. 20, 1958, s. 565—568; tenże, Note sulla cronologia del
Trattato délia pittura di L. da Vinci, „L'arte", vol. 24, gennaio-giugno 1959, s. 25—37. Druga część tego studium ukazała się
w „L'Arte", vol. 30, gennaio-giugno 1960, s. 16—28. Ponadto Pedretti ogłosił kilkanaście drobnych artykułów w różnych
periodykach na temat pism Leonarda. Zostały one omówione przez P. Spcziali w artykule L'Année Léonardienne, [w:] Biblio-
thèque d'Humanisme et de Renaissance, vol. 20, 1958, s. 421—427. W niniejszym studium wymieniam tylko te pozycje, z któ-
rych korzystałam w mej pracy Elementy nauki o malarstwie.