Rocznik Historii Sztuki (7.1969)

JOLANTA BIAŁOSTOCKA

LESSING JAKO HISTORYK SZTUKI

PRZYCZYNEK DO ROZWOJU HISTORII SZTUKI JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ

W XVIII WIEKU

Wobec obfitości literatury naukowej poświęconej osobie i twórczości Gottholda Ephraima Lessinga
zastanawia fakt, że wybitny i czczony przez swych rodaków pisarz pozostał niemal nie zauważony,
a przynajmniej nie doceniony w swej roli historyka sztuki. Nietrudno może wytłumaczyć, że nie poświę-
cono dotąd specjalnego studium, aby określić i ocenić zasługi Lessinga dla rozwoju naszej dyscypliny
znajdującej się w połowie XVIII wieku w stadium powstawania. Nie jest to w gruncie rzeczy niczym za-
skakującym: jego rozprawy starożytniczc, w których podejmował z reguły zagadnienia szczegółowe,
te prace w zamierzeniach raczej minimalistyczne, zaćmiła sława pism Winckelmanna ; ich waga malała
też przy innych, donioślejszych dziełach samego Lessinga. Ponadto, ponieważ wyniki jego badań zostały
w wielu wypadkach przez następne pokolenia uczonych uznane za błędne, wyciągano stąd płytki wnio-
sek, że prace te są niegodne „wielkiego Lessinga".

Te wyjaśnienia nie tłumaczą jednak faktu, że w pracach takich, jak Kunstliteratur Schlossera czy
Waetzoldta Deutsche Kunsthistoriker, Lessing zbywany jest jednozdaniową wzmianką względnie odno-
towaniem w bibliografii. Szerzej, choć również niewystarczająco omówione są zasługi Lessinga dla
archeologii klasycznej w starym, ale wciąż jeszcze podstawowym podręczniku Starka, zaś miejsce wśród
badaczy sztuki nieantycznej próbował zapewnić Lessingowi Eberlein w swej świetnie udokumentowanej,
ale nazbyt zwięzłej pracy — Liter ârgeschichtc dey Kunst im XVIII. Jahrhundert1. Od innej strony pod-
chodząc, wykorzystali prace Lessinga z zakresu historii sztuki nieliczni badacze zajmujący się Lcssingiem
jako historykiem. W ich to rozprawach została sformułowana ocena wkładu metodycznego Lessinga
do rozwoju naszej dyscypliny; jednak ze względu na inny zakres poruszanych tam spraw nasz temat
odgrywa w nich rolę raczej marginalną2.

A przecież wydaje się, że wkład Lessinga do rozwoju historii sztuki nie jest bynajmniej mały. Nie
jest także jednorodny.

Niezbyt jasny, na pewno nie bezpośredni jest wpływ, jaki wywarły teoretyczne dzieła Lessinga na
kształtowanie się formalnej metody badania dzieł sztuki. Wiadomo, że Lessing nic był zbyt wrażliwym
odbiorcą dzieł malarstwa czy rzeźby. Jego zainteresowanie nic było podyktowane entuzjazmem czy
wysoką oceną ich roli; nie było nawet obiektywnym zainteresowaniem uczonego. Jest to może nawet
nieco paradoksalne, że właśnie dzięki stronniczemu, a nawet wręcz niechętnemu stosunkowi do sztuk
plastycznych mógł on dostrzec konieczność stosowania różnych kryteriów przy badaniu i wartościowa-
niu dzieł literackich i dzieł plastycznych, oraz konieczność wyodrębnienia tego, co dzieło plastyczne

1 J. Schlosser, Die Kunstliteratur, Wien 1924; W. Waetzoldt, Deutsche Kunsthistoriker. Von Sandrart bis Rumohr,
Leipzig 1921; C.B. Stark, Systematik utul Geschichte der Archaologie der Kunst, Leipzig 1878; К.К. Eberlein, Die detitsche Litte-
ràrgeschichte der Kunst im 18. Jahrhundert. Ein Beitrag zur Geschichte der Kunstwissenschaft, Berlin 1916.

2 H.W. Liepmann, Lessing uud die mittelalterliche Philosophie. Studien zur wissenschaftlichen Réceptions- und Arbeitsweise
Lessings und seiner Zeit, Stuttgart 1931; A. von Arx, Lessing und die geschichtliche Wek, Frauenfeld 1944.