Rocznik Historii Sztuki (7.1969)

MARIUSZ KARPOWICZ

MALOWIDŁA GABINETU AL FRESCO W WILANOWIE

Wyjątkowo okrutnie obszedł się los ze świeckim malarstwem ściennym w Polsce. Wiemy, żc
druga połowa XVII wieku pozostawiła na naszych ziemiach długi szereg pałacowych dekoracji, których
smutne relikty lub tylko przerysy i opisy przekazują nam dziś refleksy dawnej ich świetności: Przepadły
bezpowrotnie malowidła pałacu Sapiehów na Antokolu w Wilnie, prezentujące m. in. Ucztę bogów,
a archiwa fotograficzne przechowały tylko znikome resztki malarskiego wystroju pałacu Krasińskich.
W nicość obróciły się dekoracje rezydencji Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Warszawie i oko-
licach, Wielopolskich w Krakowie czy prymasa Radziejowskiego. Już za naszej pamięci ogień pochłonął
zamki w Podhorcach i Rydzynie, a pałac w Łubnicach posłużył za budulec przyfrontowej drogi.

Tym większej wagi nabiera niedawne odkrycie malowideł z czasów Jana III w pałacu Wilanowskim1.
Szczególnie Gabinet al fresco jest zabytkiem o najdonioślejszym znaczeniu, i to zarówno ze względu na
stan zachowania swych świeżo odsłoniętych malowideł, jak i na ich klasę artystyczną, podnoszącą je do
wyjątkowej rangi w historii sztuki naszego kraju.

Dwie sprawy nasuwają się w pierwszym rzędzie na myśl, gdy się patrzy na malowidła Gabinetu —•
wyjątkowy charakter ich formy i zagadka autorstwa. Charakter wyjątkowy, bo forma ta jest najdosko-
nalszą na naszych ziemiach reahzacją doktryny klasycy żującego baroku. Związki z teoriami głoszonymi
przez paryską Akademię i rzymskich klasycystów są niewątpliwe. Dzisiejsze rozważania trzeba ograni-
czyć na razie do drugiej sprawy —■ zagadki autorstwa —• o tyle pasjonującej, że same malowidła pasują
ich autora na postać w naszej sztuce bardzo wybitną. Niestety, nic rozporządzam żadnym materiałem
archiwalnym, jedynym kluczem do rozwiązania problemu Gabinetu al fresco może być tylko czysta
forma.

Małe kwadratowe pomieszczenie znajdujące się w pómocno-zachodnim narożniku korpusu głów-
nego pałacu zawiera na swych ścianach polichromię wykonaną fresco secco. W każdej ścianie znajduje
się po środku otwór porte-fenêtre. Utworzone w ten sposób trzy narożniki —• północno-wschodni, po-
łudniowo-wschodni i południowo-zachodni — zawierają malowidła imitujące gobeliny. W czwartym
umieszczono kominek oraz malowidło en grisaille, imitujące dwie stiukowe figury alegoryczne. Wyżej
zawiesił malarz dwa odcinki kotary pokrytej herbami Janina i jelonkami d'Arquinôw. Podobnie potrak-
towane zostały obramienia okien. Tworzą je iluzjonistyczna architektura i udające stiuk pary puttów,
podtrzymujące dwa owalne i dwa ośmioboczne medaliony dające nam złudzenie płaskorzeźb wyko-
nanych w brązie.

Mamy zatem do czynienia z dwoma zespołami—'jednym gobelinowym, a drugim imitującym
rzeźbę i architekturę. Dla spraw autorstwa ważniejsza jest analiza tego pierwszego. Bordiura gobelinów,
starannie odtworzona, utrzymana w dwóch tonacjach —■ złocie i rozbiclonym kraplaku —• nasuwała
kiedyś wątpliwości co do daty. Ornamentalne listki wiszące między wstęgami bordiury chciano uważać
za kampanule i wobec tego powstanie malowideł przypisać czasom Sieniawskiej. Polichromia Gabinetu
dostarcza jednak dwóch decydujących argumentów (poza samą formą), które pozwalają datować ją na
okres Sobieskiego : świadczą o tym jelonki d'Arquinôw na kotarze przy kominku oraz fakt, że bordiura

1 J. Bursze, Odkrycie malowideł ściennych na klatce schodowej pałam wilanowskiego, „Biul. Hist. Szt.", R. 18: 1956, s. 515;
B. Marconi, Badania i odkrycia malowideł w pałacu wilanowskim, tamże, s. 514. Niniejszy artykuł był częścią referatu wygłoszo-
nego 30 VI 1965 na posiedzeniu naukowym oddziału warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki.