Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

MIECZYSŁAW WALLIS

O TYTUŁACH DZIEŁ SZTUKI

WSTĘP

Przez „tytuł dzieła sztuki" rozumiem ustaloną, pocł względem językowym, szeroko, jeśli nie powszech-
nie, przyjętą nazwę jednostkową danego dzieła sztuki.

Logicy dzielą nazwy jednostkowe na nazwy indywidualne, czyli imiona własne, i deskrypcje określone1.
„Gierlach" np. jest imieniem własnym, „najwyższy szczyt Tatr" — deskrypcją określoną. Ponieważ
deskrypcje określone w danym przypadku, jak się zdaje, nie wchodzą w rachubę, przeto nazwy jednostko-
we pokrywają się tutaj z imionami własnymi. Niektórzy językoznawcy zaliczają tytuły książek do imion
własnych2. Zapewne tytuły dzieł sztuki zaliczyliby oni również do imion własnych.

Główną, choć nieraz nie wyłączną funkcją tytułu dzieła sztuki jest umożliwienie łatwego zidentyfi-
kowania danego dzieła, odróżnienia go od innych indywiduów pewnego zbioru, np. zbioru dzieł danego
artysty. Nazwijmy tę funkcję funkcją identyfikacyjną. Prócz tej funkcji, o charakterze przede wszystkim
praktycznym, tytuł może pełnić nadto różne funkcje artystyczne.

Jako tytuł dzieła sztuki może funkcjonować jakiekolwiek wyrażenie: rzeczownik, wyrażenie nominalne,
zdanie, pytanie, rozkaz, wyrażenie niepełne, a nawet niedorzeczne. Tytułem lub jego częścią mogą być rów-
nież ideogramy, np. w postaci cyfr — rzymskich lub arabskich.

Jako nazwa tytuł dzieła sztuki jest znakiem słownym, a więc jednym z rodzajów znaków umownych.
W różnych sztukach znak ten zostaje przyporządkowany dziełom o różnej strukturze semantycznej. W przy-
padku tytułu dzieła malarstwa lub rzeźby przedmiotowej znak umowny zostaje przyporządkowany
zespołowi znaków ikonicznych. W przypadku tytułu dzieła malarstwa lub rzeźby bezprzedmiotowej
i tytułu dzieła muzycznego — dziełu w zasadzie asemantycznemu. W przypadku tytułu dzieła poetyckiego
mamy połączenie znaku umownego z zespołem innych znaków umownych. Wreszcie w przypadku wi-
dowiska teatralnego lub filmu dźwiękowego znak umowny zostaje przyporządkowany zespołowi, zło-
żonemu zarówno ze znaków ikonicznych, jak ze znaków umownych.

Tytuł dzieła plastycznego wypisuje się zwykle na tabliczce lub kartce, umieszczonej obok niego, albo
podaje w katalogu wystawy lub muzeum. Tytuł dzieła muzycznego figuruje na karcie tytułowej party-
tury lub w programie koncertu. Tytuł utworu poetyckiego recytuje się, pisze lub drukuje wraz z nim.
W tekstach pisanych czy drukowanych o dziełach sztuki tytuł ujmuje się w cudzysłów lub wyodrębnia
w jakiś inny umowny sposób, np. szczególnym drukiem (najczęściej kursywą).

Jest rzeczą zadziwiającą, jak mało zajmowano się dotąd tytułami dzieł sztuki. Znam tylko jeden artykuł,
poruszający ten temat w sposób ogólny — esej szwedzkiego estetyka, Teddy Bruniusa, z 1969 r.3, i tylko

1 W. Mar ci szewski (red.), Mała encyklopedia logiki, Wrocław—Warszawa—Kraków 1970, art. Nazwa jednostkowa. Nazwa
indywidualna. Deskrypcja.

2 Np. H.S. Soerensen, Word Classes in Modern English with Spécial Référence to Proper Names, Kopenhaga 1958, s. 189; cyt.
J. P ele, Imiona własne w języku naturalnym — prolegomena do teorii, Fragmenty Filozoficzne — seria trzecia. Księga pamiątko-
wa ku czci profesora Tadeusza Kotarbińskiego w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1967, s. 187—188.

3 T. Brunius, Notes on the Names cf Works of Art, [w:] Theory and Taste, Upsala 1969, s. 102—116. Główne myśli tego eseju
Brunius sformułował uprzednio w referacie The Functions of the Names ofthe Works of Art, wygłoszonym na IV Międzynarodo-
wym Kongresie Estetyki w Atenach w 1960 r. i opublikowanym w wydawnictwie Actes du IV Congrès International d'Esthé-
tique, Ateny 1960, s. 338—343,