DOI issue:
II: Z zagadnień historii sztuki
DOI article:Mossakowski, Stanisław: Symbolika pieczęci Mikołaja Kopernika
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14269#0231
SYMBOLIKA PIECZĘCI KOPERNIKA
225
krotnie nawiązywali do niego również renesansowi artyści, muzycy i plastycy. W sposób może najbardziej
szczegółowy całą tę teorię przedstawił autor znanego drzeworytu (il. 2) ozdabiającego dwa dzieła włoskiego
muzyka i teoretyka muzyki — przyjaciela Leonarda da Vinci — Franchina Gafuria, a mianowicie: Practica
musicae (Milano 1496) i De harmonia musicorum instrumentorum (Milano 1518)17. Celem tego drzeworytu
jest pokazanie, „że Muzy, sfery planetarne, moduły i struny tworzą wzajem zgodny porządek"18. Wid-
nieje tu zatem schemat budowy geocentrycznego kosmosu, w którym nieruchomą ziemię, otoczoną
pozostałymi żywiołami, tj. wodą, powietrzem i ogniem, okrąża siedem sfer planetarnych oraz ósma sfera
gwiazd stałych (celum stellatum). Po prawej stronie drzeworytu przedstawiono w medalionach wizerunki
odpowiednich bóstw antycznych symbolizujących planety, przy czym księżyc reprezentowany jest oczy-
wiście przez Dianę, a słońce przez Apolla. Najwyższa sfera celum stellatum oznaczona została symbolicznymi
gwiazdkami. Po stronie przeciwnej widnieją z kolei medaliony z wizerunkami ośmiu Muz poruszających
poszczególne sfery. Dziewiąta Muza-Thalia pozostała na nieruchomej ziemi: ,,w łonie ziemi spoczywa
milcząca Thalia" czytamy w komentarzu Gafuria nawiązującym do opinii wyrażonej przez Cycerona
i Plutarcha19. Zgodnie z dydaktyczno-muzycznym charakterem przedstawienia poszczególne sfery opa-
trzone zostały również greckimi nazwami tonów oktawy i nazwami ośmiu greckich modułów muzycz-
nych. Natomiast całość kosmosu, i to jest dla nas najistotniejsze, poddana została władzy Apollina, który
z instrumentem muzycznym w ręku króluje na tronie u góry ryciny w otoczeniu trzech tańczących Gracji.
To właśnie jego muzyka wprawia w ruch wszystkie sfery. Świadczy o tym rytmicznie drgające wężowe
ciało trójgłowej bestii, która spod nóg słonecznego boga przenika przez wszystkie sfery aż do nieruchomej
ziemi. Jest to tzw. signum triceps lub tricipitium, zoomorficzny symbol wywodzący się od trójgłowego
czworonoga okręconego wężem, towarzyszącego przedstawieniom Sarapisa, egipskiego bóstwa solarnego.
Atrybut ten, rozszyfrowany przez Makrobiusza jako symbol czasu i jego trzech form: przeszłości, teraź-
niejszości i przyszłości, został przez Petrarkę połączony z grecko-rzymskim bogiem solarnym Apollinem20.
Rolę Apolla jako przywódcy Muz, od którego bierze początek harmonia świata, wyjaśnia również napis
umieszczony na banderoli u góry drzeworytu: Mentis Apollineae vis has movet undique Musas („Muzy te
zewsząd w ruch wprawia siła umysłu Apollina"), będący cytatem ze znanego poematu antycznego pt.
Nomina musarum uważanego powszechnie w epoce humanizmu za utwór Wergiliusza21.
Starożytny mit o Słońcu-Apollinie i jego grze, która była źródłem harmonii świata, dobrze znał Ko-
pernik. Poetycka identyfikacja Apolla ze Słońcem należała bowiem do rudymentarnych wiadomości
każdego zajmującego się podówczas astronomią22, a wzmiankowane w związku z teorią o harmonii
świata pisma Cycerona, Pliniusza Starszego, Plutarcha i Makrobiusza należą właśnie do tych utwo-
rów literatury starożytnej, których wnikliwa lektura jest wyraźnie widoczna w tekście dzieła De
revolutionibus23. Z mitem o Apollinie i harmonii świata zapoznał się Kopernik najprawdopodobniej już
w czasie swoich studiów w Krakowie w latach 1491—1494, gdzie obracał się w kręgu humanistów o prze-
konaniach neoplatońskich, którym przewodzili Jan Sommerfeld-Aesticampianus Starszy (zm. 1501) i Wa-
wrzyniec Rabe-Corvinus (zm. 1527), kontynuatorzy tradycji Towarzystwa Nadwiślańskiego założonego
w Krakowie około 1489 r. przez Konrada Celtisa. Korwin, bliski przyjaciel Kopernika, był nawet autorem
17 W dziele pierwszym drzeworyt pełni rolę frontispisu, w drugim jest odbity na k. 94 verso i opatrzony komentarzem
na k. 92—93.
18 Gafurius, De harmonia musicorum instrumentorum, k. 92. Treść tego drzeworytu była wielokrotnie przedmiotem inter-
pretacji, zob.: A. Warburg, Gesammelte Schriften, t. 1, Leipzig 1932, s. 412—413; J. Sezncc, The Survival of the Pagan Gods,
wyd. 2, New York 1953, s. 140—142;E. Wind, Pagan Mysteries in the Renaissance, wyd. 2, Harmondsworth 1967, s. 265—269
(interpretacja najobszerniejsza) oraz Meyer-Baer, op. cit., s. 191—193.
19 Gafurius, De harmonia..., k. 93 verso. Cyt. przez Sezneca, op. cit., s. 141, i Winda, op. cit., s. 269.
20 Zob. E. Panofsky, F. S a xl, A Łatę- Antique Religions Symbol in Works ofHolbcin and Titian, „The Burlington Magazine",
t. 49: 1926, s. 177—181; E. Panofsky, Hercules am Scheidewege und andere antikc Bildstoffc in der ncucren Kunst, Leipzig—Berlin
1930, s. 1—35; tenże, L'allegoria delia prudenza di Tiziano: poscritto, [w:] // significato nelle arti visive, Torino 1962, s. 149—168,
a także Wind, op. cit., s. 259—262.
21 Antlwlogia latina, ed. Riese, t. 2, 1906, nr 664. Cyt. za A. Chastel, Marcel Ficin et l'art, Genève 1954, s. 139 przypis 5.
23 ,,Deinde Sol quoniam figura Apollinis poetice effingitur habente in manu poraum aureum circulo eiusdem pomi simili-
tudinem habente figuratur" — tłumaczy pochodzenie symbolu astronomicznego słońca dzieło Tabulas astronomicae divi Alphonsi
regis, którego egzemplarz w wydaniu weneckim z 1492 r. był własnością Kopernika już w czasach krakowskich. (Zob. L.A. Bir-
kenmajer, op. cit., s. 30).
23 Zob. A. Birkcnmajer, Objaśnienia, [w:] Kopernik, 1953, s. 84—90, 95—96, 99, 103, 111—114, 116.
13 — Rocznik Historii Sztuki X
225
krotnie nawiązywali do niego również renesansowi artyści, muzycy i plastycy. W sposób może najbardziej
szczegółowy całą tę teorię przedstawił autor znanego drzeworytu (il. 2) ozdabiającego dwa dzieła włoskiego
muzyka i teoretyka muzyki — przyjaciela Leonarda da Vinci — Franchina Gafuria, a mianowicie: Practica
musicae (Milano 1496) i De harmonia musicorum instrumentorum (Milano 1518)17. Celem tego drzeworytu
jest pokazanie, „że Muzy, sfery planetarne, moduły i struny tworzą wzajem zgodny porządek"18. Wid-
nieje tu zatem schemat budowy geocentrycznego kosmosu, w którym nieruchomą ziemię, otoczoną
pozostałymi żywiołami, tj. wodą, powietrzem i ogniem, okrąża siedem sfer planetarnych oraz ósma sfera
gwiazd stałych (celum stellatum). Po prawej stronie drzeworytu przedstawiono w medalionach wizerunki
odpowiednich bóstw antycznych symbolizujących planety, przy czym księżyc reprezentowany jest oczy-
wiście przez Dianę, a słońce przez Apolla. Najwyższa sfera celum stellatum oznaczona została symbolicznymi
gwiazdkami. Po stronie przeciwnej widnieją z kolei medaliony z wizerunkami ośmiu Muz poruszających
poszczególne sfery. Dziewiąta Muza-Thalia pozostała na nieruchomej ziemi: ,,w łonie ziemi spoczywa
milcząca Thalia" czytamy w komentarzu Gafuria nawiązującym do opinii wyrażonej przez Cycerona
i Plutarcha19. Zgodnie z dydaktyczno-muzycznym charakterem przedstawienia poszczególne sfery opa-
trzone zostały również greckimi nazwami tonów oktawy i nazwami ośmiu greckich modułów muzycz-
nych. Natomiast całość kosmosu, i to jest dla nas najistotniejsze, poddana została władzy Apollina, który
z instrumentem muzycznym w ręku króluje na tronie u góry ryciny w otoczeniu trzech tańczących Gracji.
To właśnie jego muzyka wprawia w ruch wszystkie sfery. Świadczy o tym rytmicznie drgające wężowe
ciało trójgłowej bestii, która spod nóg słonecznego boga przenika przez wszystkie sfery aż do nieruchomej
ziemi. Jest to tzw. signum triceps lub tricipitium, zoomorficzny symbol wywodzący się od trójgłowego
czworonoga okręconego wężem, towarzyszącego przedstawieniom Sarapisa, egipskiego bóstwa solarnego.
Atrybut ten, rozszyfrowany przez Makrobiusza jako symbol czasu i jego trzech form: przeszłości, teraź-
niejszości i przyszłości, został przez Petrarkę połączony z grecko-rzymskim bogiem solarnym Apollinem20.
Rolę Apolla jako przywódcy Muz, od którego bierze początek harmonia świata, wyjaśnia również napis
umieszczony na banderoli u góry drzeworytu: Mentis Apollineae vis has movet undique Musas („Muzy te
zewsząd w ruch wprawia siła umysłu Apollina"), będący cytatem ze znanego poematu antycznego pt.
Nomina musarum uważanego powszechnie w epoce humanizmu za utwór Wergiliusza21.
Starożytny mit o Słońcu-Apollinie i jego grze, która była źródłem harmonii świata, dobrze znał Ko-
pernik. Poetycka identyfikacja Apolla ze Słońcem należała bowiem do rudymentarnych wiadomości
każdego zajmującego się podówczas astronomią22, a wzmiankowane w związku z teorią o harmonii
świata pisma Cycerona, Pliniusza Starszego, Plutarcha i Makrobiusza należą właśnie do tych utwo-
rów literatury starożytnej, których wnikliwa lektura jest wyraźnie widoczna w tekście dzieła De
revolutionibus23. Z mitem o Apollinie i harmonii świata zapoznał się Kopernik najprawdopodobniej już
w czasie swoich studiów w Krakowie w latach 1491—1494, gdzie obracał się w kręgu humanistów o prze-
konaniach neoplatońskich, którym przewodzili Jan Sommerfeld-Aesticampianus Starszy (zm. 1501) i Wa-
wrzyniec Rabe-Corvinus (zm. 1527), kontynuatorzy tradycji Towarzystwa Nadwiślańskiego założonego
w Krakowie około 1489 r. przez Konrada Celtisa. Korwin, bliski przyjaciel Kopernika, był nawet autorem
17 W dziele pierwszym drzeworyt pełni rolę frontispisu, w drugim jest odbity na k. 94 verso i opatrzony komentarzem
na k. 92—93.
18 Gafurius, De harmonia musicorum instrumentorum, k. 92. Treść tego drzeworytu była wielokrotnie przedmiotem inter-
pretacji, zob.: A. Warburg, Gesammelte Schriften, t. 1, Leipzig 1932, s. 412—413; J. Sezncc, The Survival of the Pagan Gods,
wyd. 2, New York 1953, s. 140—142;E. Wind, Pagan Mysteries in the Renaissance, wyd. 2, Harmondsworth 1967, s. 265—269
(interpretacja najobszerniejsza) oraz Meyer-Baer, op. cit., s. 191—193.
19 Gafurius, De harmonia..., k. 93 verso. Cyt. przez Sezneca, op. cit., s. 141, i Winda, op. cit., s. 269.
20 Zob. E. Panofsky, F. S a xl, A Łatę- Antique Religions Symbol in Works ofHolbcin and Titian, „The Burlington Magazine",
t. 49: 1926, s. 177—181; E. Panofsky, Hercules am Scheidewege und andere antikc Bildstoffc in der ncucren Kunst, Leipzig—Berlin
1930, s. 1—35; tenże, L'allegoria delia prudenza di Tiziano: poscritto, [w:] // significato nelle arti visive, Torino 1962, s. 149—168,
a także Wind, op. cit., s. 259—262.
21 Antlwlogia latina, ed. Riese, t. 2, 1906, nr 664. Cyt. za A. Chastel, Marcel Ficin et l'art, Genève 1954, s. 139 przypis 5.
23 ,,Deinde Sol quoniam figura Apollinis poetice effingitur habente in manu poraum aureum circulo eiusdem pomi simili-
tudinem habente figuratur" — tłumaczy pochodzenie symbolu astronomicznego słońca dzieło Tabulas astronomicae divi Alphonsi
regis, którego egzemplarz w wydaniu weneckim z 1492 r. był własnością Kopernika już w czasach krakowskich. (Zob. L.A. Bir-
kenmajer, op. cit., s. 30).
23 Zob. A. Birkcnmajer, Objaśnienia, [w:] Kopernik, 1953, s. 84—90, 95—96, 99, 103, 111—114, 116.
13 — Rocznik Historii Sztuki X