DOI Artikel:
Świtek, Gabriela: Boullée, Wolter, Newton: architektura i newtonianizm w dobie oświecenia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0080
74
GABRIELA SW1TEK
Rozważania Beckera o newtonianizmie przyjmuję jako wskazówkę dla historyków sztuki wciąż zma-
gających się na początku XXI w. z powinowactwem „dwóch kultur”, czyli humanistyki i nauk ścisłych;
nawiązuję w tym miejscu do często cytowanej we współczesnych debatach tezy wykładu Dwie kultury
naukowca i pisarza Charlesa Percy’ego Snowa z 1959 r.5 Pierwsze dziesięciolecie XXI w. zaowocowało
na przykład nowymi badaniami nad związkami ewolucjonizmu Karola Darwina z kulturą wizualną XIX w.,
wpisującymi się w obchody 150. rocznicy publikacji O powstawaniu gatunków i dwusetnej rocznicy urodzin
naukowca6. W latach 90. XX w. Linda Dalrymple Henderson przedstawiła dogłębną analizę związków
między twórczością Marcela Duchampa - której ukoronowaniem była Wielka szyba (1915-1923) - a popu-
laryzacją naukowych teorii z zakresu fizyki, chemii czy topologii. Jak zaznacza Henderson, Wielka szyba
powstawała w czasie, kiedy „popularyzacja teorii względności przyćmiła późnowiktoriańską fizykę eteru,
która fascynowała publiczność w pierwszych latach XX w.”7 O upowszechnianiu badań nad fizjologią
oka oraz o znaczeniu wynalazków w obszarze optyki dla kultury wizualnej XIX w. przypomina między
innymi Jonathan Crary w Techniąues of the Obsewer: On Vision and Modernity in the Nineteenth Cen-
tury, przedstawiając katalog zapomnianych już urządzeń optycznych, takich jak fenakistiskopy, zoetropy,
stereoskopy, kalejdoskopy8.
Powróćmy do XVIII w. i do rozważań Beckera o „zwykłych” (common), czy też „przeciętnych”
ludziach (ordinary men), który byli adresatami ogromnej liczby dzieł popularyzujących naukę9. W jakim
stopniu można zaliczyć do tej grupy artystów i architektów? Jakimi metodami można współcześnie badać
recepcję naukowych teorii w obszarze sztuki? Pewną dozę sceptycyzmu wobec możliwości komunikacji
w dobie pogłębiających się specjalizacji naukowych przekazał między innymi historyk sztuki George
Kubler w Kształcie czasu. Uwagach o historii rzeczy, choć jednocześnie podkreślił konieczność określania
wspólnego obszaru:
Naukowcy i artyści. Wspomina się dziś często, że dwaj malarze należący do różnych szkół nie tylko nie
mogą się niczego od siebie nauczyć, lecz także nie są zdolni w pełni zrozumieć wzajemnie swych dzieł. To
samo odnosi się do chemików czy biologów o różnych specjalizacjach. Jeśli taki stopień wzajemnej niekomu-
nikatywności przeważa wśród ludzi tego samego zawodu, czyż możemy spodziewać się porozumienia między
malarzem i fizykiem? Rzeczywiście zdarza się to bardzo rzadko. Ukazanie wspólnych przedziałów czasowych
zarówno dla materialnych wytworów artystów, jak i naukowców, wspólnych zasad rządzących wynalazkiem,
zmianą, i dezaktualizacją ich wytworów ma ogromne znaczenie dla zbliżenia historii sztuki i nauki10.
Jednym z najsłynniejszych (i najczęściej dyskutowanych, także w kontekście zbliżenia newtonianizmu
i architektury) dzieł doby oświecenia jest cenotaf Isaaka Newtona zaprojektowany w 1784 roku przez
Etienne-Louis Boulleego (il. I)* 11. Cenotaphes czyli monuments funeraires stały się w twórczości tego
architekta jednym z podstawowych typów architektury (a dokładniej - architektury na pograniczu rzeźby
i malarstwa), któremu poświęcił osobny rozdział w dziele Architecture. Essai sur l’art12. Cenotaf (keno-
taf) to dosłownie „pusty grób”, który nie był planowany jako rzeczywiste miejsce ostatniego spoczynku
naukowca; Newton został pochowany w londyńskim opactwie Westminster. Nazwa tego pomnika - a nie
właściwego grobu - odwołuje się do greckiego słowa tó kenon (pustka, próżnia), pojęcia pojawiającego
się już w starożytnych, kosmogonicznych spekulacjach na temat przestrzeni13. Uwaga Woltera w Listach
5 Zob. C.P. Snów, Dwie kultury, tłum. T. Baszniak, Warszawa 1999.
6 Zob. na przykład Endless Forms: Charles Darwin, Natural Science and the Yisua! Arts, eds. D. Donald, J. Munro, New
Haven-London 2009; G. Ś witek, Darwin, darwinizm i kultura wizualna XIX wieku, „Teksty Drugie”, 2011, nr 3 (129), s. 64-82.
7 Zob. L.D. Henderson, The “Large Glass” Seen Anew: Reflections of Contemporary Science and Technology in Marcel
Duchamp’s “Hiłarious Picture”, „Leonardo”, 1999, Vol. 32, No. 2, s. 113-126; eadem, Duchamp in Context: Science and Technology
in the Large Glass and Related Works, Princeton 1998.
8 Zob. J. Crary, Techniąues of the Observer: On Vision and Modernity in the Nineteenth Century, Cambridge MA-London
1992, s. 97-136.
9 Zob. C.L. Becker, The Heavenly City of Eighteenth-Century Philosophers, New Haven-London 1967, s. 60.
10 G. Kubler, Kształt czasu. Uwagi o historii rzeczy, tłum. J. Hołówka, Warszawa 1970, s. 22.
11 Cenotaf Newtona jest dziełem najczęściej przywoływanym w wielu opracowaniach naukowych traktujących o francuskiej
architekturze doby oświecenia, jednak problem newtonianizmu w kulturze wizualnej XVIII w. jest osobnym zagadnieniem. Zob. na
przykład J.B. Shank, The Newton Wars and the Beginning of the French Enlightenment, Chicago 2008.
12 Zob. E.-L. Boullee, Architecture. Essai sur Fart, textes reunis et presentes par J.-M. Perouse de Montclos, Paris 1968,
s. 132-142.
13 Zob. E.S. Casey, The Fate of Place: A Philosophical History, Berkeley-Los Angeles-London 1998, s. 81-83.
GABRIELA SW1TEK
Rozważania Beckera o newtonianizmie przyjmuję jako wskazówkę dla historyków sztuki wciąż zma-
gających się na początku XXI w. z powinowactwem „dwóch kultur”, czyli humanistyki i nauk ścisłych;
nawiązuję w tym miejscu do często cytowanej we współczesnych debatach tezy wykładu Dwie kultury
naukowca i pisarza Charlesa Percy’ego Snowa z 1959 r.5 Pierwsze dziesięciolecie XXI w. zaowocowało
na przykład nowymi badaniami nad związkami ewolucjonizmu Karola Darwina z kulturą wizualną XIX w.,
wpisującymi się w obchody 150. rocznicy publikacji O powstawaniu gatunków i dwusetnej rocznicy urodzin
naukowca6. W latach 90. XX w. Linda Dalrymple Henderson przedstawiła dogłębną analizę związków
między twórczością Marcela Duchampa - której ukoronowaniem była Wielka szyba (1915-1923) - a popu-
laryzacją naukowych teorii z zakresu fizyki, chemii czy topologii. Jak zaznacza Henderson, Wielka szyba
powstawała w czasie, kiedy „popularyzacja teorii względności przyćmiła późnowiktoriańską fizykę eteru,
która fascynowała publiczność w pierwszych latach XX w.”7 O upowszechnianiu badań nad fizjologią
oka oraz o znaczeniu wynalazków w obszarze optyki dla kultury wizualnej XIX w. przypomina między
innymi Jonathan Crary w Techniąues of the Obsewer: On Vision and Modernity in the Nineteenth Cen-
tury, przedstawiając katalog zapomnianych już urządzeń optycznych, takich jak fenakistiskopy, zoetropy,
stereoskopy, kalejdoskopy8.
Powróćmy do XVIII w. i do rozważań Beckera o „zwykłych” (common), czy też „przeciętnych”
ludziach (ordinary men), który byli adresatami ogromnej liczby dzieł popularyzujących naukę9. W jakim
stopniu można zaliczyć do tej grupy artystów i architektów? Jakimi metodami można współcześnie badać
recepcję naukowych teorii w obszarze sztuki? Pewną dozę sceptycyzmu wobec możliwości komunikacji
w dobie pogłębiających się specjalizacji naukowych przekazał między innymi historyk sztuki George
Kubler w Kształcie czasu. Uwagach o historii rzeczy, choć jednocześnie podkreślił konieczność określania
wspólnego obszaru:
Naukowcy i artyści. Wspomina się dziś często, że dwaj malarze należący do różnych szkół nie tylko nie
mogą się niczego od siebie nauczyć, lecz także nie są zdolni w pełni zrozumieć wzajemnie swych dzieł. To
samo odnosi się do chemików czy biologów o różnych specjalizacjach. Jeśli taki stopień wzajemnej niekomu-
nikatywności przeważa wśród ludzi tego samego zawodu, czyż możemy spodziewać się porozumienia między
malarzem i fizykiem? Rzeczywiście zdarza się to bardzo rzadko. Ukazanie wspólnych przedziałów czasowych
zarówno dla materialnych wytworów artystów, jak i naukowców, wspólnych zasad rządzących wynalazkiem,
zmianą, i dezaktualizacją ich wytworów ma ogromne znaczenie dla zbliżenia historii sztuki i nauki10.
Jednym z najsłynniejszych (i najczęściej dyskutowanych, także w kontekście zbliżenia newtonianizmu
i architektury) dzieł doby oświecenia jest cenotaf Isaaka Newtona zaprojektowany w 1784 roku przez
Etienne-Louis Boulleego (il. I)* 11. Cenotaphes czyli monuments funeraires stały się w twórczości tego
architekta jednym z podstawowych typów architektury (a dokładniej - architektury na pograniczu rzeźby
i malarstwa), któremu poświęcił osobny rozdział w dziele Architecture. Essai sur l’art12. Cenotaf (keno-
taf) to dosłownie „pusty grób”, który nie był planowany jako rzeczywiste miejsce ostatniego spoczynku
naukowca; Newton został pochowany w londyńskim opactwie Westminster. Nazwa tego pomnika - a nie
właściwego grobu - odwołuje się do greckiego słowa tó kenon (pustka, próżnia), pojęcia pojawiającego
się już w starożytnych, kosmogonicznych spekulacjach na temat przestrzeni13. Uwaga Woltera w Listach
5 Zob. C.P. Snów, Dwie kultury, tłum. T. Baszniak, Warszawa 1999.
6 Zob. na przykład Endless Forms: Charles Darwin, Natural Science and the Yisua! Arts, eds. D. Donald, J. Munro, New
Haven-London 2009; G. Ś witek, Darwin, darwinizm i kultura wizualna XIX wieku, „Teksty Drugie”, 2011, nr 3 (129), s. 64-82.
7 Zob. L.D. Henderson, The “Large Glass” Seen Anew: Reflections of Contemporary Science and Technology in Marcel
Duchamp’s “Hiłarious Picture”, „Leonardo”, 1999, Vol. 32, No. 2, s. 113-126; eadem, Duchamp in Context: Science and Technology
in the Large Glass and Related Works, Princeton 1998.
8 Zob. J. Crary, Techniąues of the Observer: On Vision and Modernity in the Nineteenth Century, Cambridge MA-London
1992, s. 97-136.
9 Zob. C.L. Becker, The Heavenly City of Eighteenth-Century Philosophers, New Haven-London 1967, s. 60.
10 G. Kubler, Kształt czasu. Uwagi o historii rzeczy, tłum. J. Hołówka, Warszawa 1970, s. 22.
11 Cenotaf Newtona jest dziełem najczęściej przywoływanym w wielu opracowaniach naukowych traktujących o francuskiej
architekturze doby oświecenia, jednak problem newtonianizmu w kulturze wizualnej XVIII w. jest osobnym zagadnieniem. Zob. na
przykład J.B. Shank, The Newton Wars and the Beginning of the French Enlightenment, Chicago 2008.
12 Zob. E.-L. Boullee, Architecture. Essai sur Fart, textes reunis et presentes par J.-M. Perouse de Montclos, Paris 1968,
s. 132-142.
13 Zob. E.S. Casey, The Fate of Place: A Philosophical History, Berkeley-Los Angeles-London 1998, s. 81-83.