DOI Artikel:
Świtek, Gabriela: Boullée, Wolter, Newton: architektura i newtonianizm w dobie oświecenia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0084
78
GABRIELA SWITEK
O portrecie Mademoiselle Ferrand, znajdującym się w zbiorach Alte Pinakothek w Monachium, przy-
pomniał, między innymi, Fritz Wagner w studium Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos nnd For-
schung. Studien zur Epoche der Aufklarung (1976)31. Wagner zarysowuje problem popularyzacji odkryć
Newtona w XVIII w. przez Jeana Theophile’a Desaguliers (nadzorującego francuskie tłumaczenie Traite
d’optique)32, podsumowuje argumenty Ernsta Cassirera i Alexandre Koyre dotyczące znaczenia anali-
tycznych i eksperymentalnych metod Newtona w historii nowoczesnej nauki33, komentuje niektóre wątki
z życia naukowca, posiłkując się znaną, psychoanalityczną biografią Franka E. Manuela34. Dla historyków
sztuki najważniejszy jest rozdział czwarty Zur Apotheose Newtons. Kimstlerische Utopie und naturwis-
senschaftliches Weltbild im 18. Jahrhundert, w którym Wagner omawia ikonografię Newtona w dziełach
Williama Blake’a, Januariusa Zicka i Etienne-Louis Boulleego35. Jednym z przykładów apoteozy Newto-
na analizowanych przez Wagnera jest również frontyspis Elementów filozofii Newtona Woltera z 1738 r.
(autorstwa Louis-Fabriciusa Dubourga, 1683-1775)36. Po lewej stronie, wśród obłoków, siedzi mężczyzna
w antycznej szacie, w prawej ręce trzyma cyrkiel, mierząc nim globus z przedstawieniem konstelacji
gwiazd, a lewą ręką wskazuje na obręcz na globusie z przedstawieniami znaków zodiaku (il. 3). Przed-
stawione tu atrybuty odnoszą się do ikonografii Uranii, Muzy Astronomii, jednak rysy tej postaci przy-
pominają Newtona37. Po prawej stronie kompozycji widać kobietę z obnażoną piersią w otoczeniu putt;
trzyma ona lustro odbijające strumień światła padający z nieba i skierowany na mężczyznę siedzącego
poniżej przy stole, z piórem w ręku, w otoczeniu ksiąg i instrumentów mierniczych, cyrkli i węgielnicy.
Mężczyzna z wieńcem laurowym na skroniach, identyfikowany jako Wolter, ubrany jest w rzymską togę
i sandały. Kobieta z obnażoną piersią może być personifikacją prawdy, filozofii lub nauki; jest niekiedy
utożsamiana z markizą du Chatelet. Elementy filozofii Newtona rozpoczyna przedmowa skierowana do
markizy; Wolter nazywa ją „Minerwą Francji”, „uczennicą Newtona i prawdy”38. Frontyspis nie jest
ani dokładnym przedstawieniem naukowych eksperymentów, ani portretem Newtona; sugeruje raczej, że
postać naukowca jest natchnieniem dla filozofa-pisarza, podobnie jak tłumaczka Principia mathematica
jest muzą dla Woltera.
Fritz Wagner nie omawia licznych portretów Newtona z początku XVIII w., autorstwa Godfreya Knel-
lera i Jamesa Thomhilla39, posągów i popiersi, rycin towarzyszących wydaniom dzieł naukowca, czy też
karykatur ośmieszających prawo powszechnego ciążenia (a takie też powstawały, niezależnie od licznych
apoteoz Newtona). Przykładem tej ostatniej tendencji jest frontyspis Physiognomy Johna Clubbe’a, dzieła
opublikowanego w Londynie w roku 1763 (il. 4)40. Karykatura prawa grawitacji Newtona The Weighting
House (według ryciny Williama Hogartha41) przestawia dziewięciu mężczyzn lewitujących w przestrzeni,
oznaczonych literami od A do I. Mężczyzna oznaczony literą A wisi w powietrzu do góry nogami; oznacza
31 Zob. F. Wagner, Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung. Studien zur Epoche der A ufklarung, Freiburg
-Miinchen 1976, s. 111-112.
32 Ibidem, s. 22-26.
33 Ibidem, s. 38-52.
34 Ibidem, s. 213-232 (VII. Kapitel: 1666 - ein Wunderjahr?). Zob. także F.E. Manuel, Portret Izaaka Newtona, tłum. S. Amster-
damski, Warszawa 1998 (rozdział Annus mirabilis 1666), s. 81-101.
35 Zob. Wagner, Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung..., s. 106-159. Wagner powraca w tym rozdziale
do wątków rozwiniętych w książce Zur Apotheose Newtons. Kiinstlerische Utopie und naturwissenschaftliches Weltbild im 18. Jahrhun-
dert, Munchen 1974.
36 Zob. Wagner, Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung..., s. 112; Shank, The Newton Wars...,
s. 367.
37 Na temat identyfikacji postaci na frontyspisie Elementów filozofii Newtona zob. także Keynes, The Iconography of Sir Isaac
Newton..., s. 40.
38 Zob. Shank, The Newton Wars..., s. 366.
39 Zob. na przykład Godfrey Kneller, Isaac Newton, 1702, National Portrait Gallery, Londyn; James Thomhill, Isaac Newton,
ok. 1710, Trinity College, Cambridge. Na temat przedstawień Newtona w malarstwie i rzeźbie zob. Keynes, The Iconography of Sir
Isaac Newton...-, idem, The Personality of Isaac Newton, „Notes and Records of the Royal Society of London” 1995, Vol. 49, No. 1
(January), s. 1-56; Fara, Newton: The Making of Genius.
40 Frontyspis zreprodukowano w popularnonaukowym wydawnictwie jako karykaturę prawa grawitacji. Zob. M. H a r t, 100 postaci,
które miały największy wpływ na dzieje ludzkości. Ranking, tłum. R Amsterdamski, Warszawa 1994, s. 40. Na temat Physiognomy Johna
Clubbe’a zob. na przykład D. Wahrm an, The Making of Modern Self: Identity and Culture in Eighteenth-Century England, New Haven
2006, s. 296.
41 Warto nadmienić, że William Hogarth namalował wnętrze londyńskiego salonu Johna Conduitta (męża siostrzenicy Newtona,
Catherine Barton) z kominkiem, na którym umieszczono popiersie Newtona (The Indian Emperor, 1732). Na temat tego przedstawienia
zob. na przykład R. Paul son, Hogarth: His Life, Art, and Times, abridged by A. Wilde, New Haven-London 1974, s. 136-138.
GABRIELA SWITEK
O portrecie Mademoiselle Ferrand, znajdującym się w zbiorach Alte Pinakothek w Monachium, przy-
pomniał, między innymi, Fritz Wagner w studium Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos nnd For-
schung. Studien zur Epoche der Aufklarung (1976)31. Wagner zarysowuje problem popularyzacji odkryć
Newtona w XVIII w. przez Jeana Theophile’a Desaguliers (nadzorującego francuskie tłumaczenie Traite
d’optique)32, podsumowuje argumenty Ernsta Cassirera i Alexandre Koyre dotyczące znaczenia anali-
tycznych i eksperymentalnych metod Newtona w historii nowoczesnej nauki33, komentuje niektóre wątki
z życia naukowca, posiłkując się znaną, psychoanalityczną biografią Franka E. Manuela34. Dla historyków
sztuki najważniejszy jest rozdział czwarty Zur Apotheose Newtons. Kimstlerische Utopie und naturwis-
senschaftliches Weltbild im 18. Jahrhundert, w którym Wagner omawia ikonografię Newtona w dziełach
Williama Blake’a, Januariusa Zicka i Etienne-Louis Boulleego35. Jednym z przykładów apoteozy Newto-
na analizowanych przez Wagnera jest również frontyspis Elementów filozofii Newtona Woltera z 1738 r.
(autorstwa Louis-Fabriciusa Dubourga, 1683-1775)36. Po lewej stronie, wśród obłoków, siedzi mężczyzna
w antycznej szacie, w prawej ręce trzyma cyrkiel, mierząc nim globus z przedstawieniem konstelacji
gwiazd, a lewą ręką wskazuje na obręcz na globusie z przedstawieniami znaków zodiaku (il. 3). Przed-
stawione tu atrybuty odnoszą się do ikonografii Uranii, Muzy Astronomii, jednak rysy tej postaci przy-
pominają Newtona37. Po prawej stronie kompozycji widać kobietę z obnażoną piersią w otoczeniu putt;
trzyma ona lustro odbijające strumień światła padający z nieba i skierowany na mężczyznę siedzącego
poniżej przy stole, z piórem w ręku, w otoczeniu ksiąg i instrumentów mierniczych, cyrkli i węgielnicy.
Mężczyzna z wieńcem laurowym na skroniach, identyfikowany jako Wolter, ubrany jest w rzymską togę
i sandały. Kobieta z obnażoną piersią może być personifikacją prawdy, filozofii lub nauki; jest niekiedy
utożsamiana z markizą du Chatelet. Elementy filozofii Newtona rozpoczyna przedmowa skierowana do
markizy; Wolter nazywa ją „Minerwą Francji”, „uczennicą Newtona i prawdy”38. Frontyspis nie jest
ani dokładnym przedstawieniem naukowych eksperymentów, ani portretem Newtona; sugeruje raczej, że
postać naukowca jest natchnieniem dla filozofa-pisarza, podobnie jak tłumaczka Principia mathematica
jest muzą dla Woltera.
Fritz Wagner nie omawia licznych portretów Newtona z początku XVIII w., autorstwa Godfreya Knel-
lera i Jamesa Thomhilla39, posągów i popiersi, rycin towarzyszących wydaniom dzieł naukowca, czy też
karykatur ośmieszających prawo powszechnego ciążenia (a takie też powstawały, niezależnie od licznych
apoteoz Newtona). Przykładem tej ostatniej tendencji jest frontyspis Physiognomy Johna Clubbe’a, dzieła
opublikowanego w Londynie w roku 1763 (il. 4)40. Karykatura prawa grawitacji Newtona The Weighting
House (według ryciny Williama Hogartha41) przestawia dziewięciu mężczyzn lewitujących w przestrzeni,
oznaczonych literami od A do I. Mężczyzna oznaczony literą A wisi w powietrzu do góry nogami; oznacza
31 Zob. F. Wagner, Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung. Studien zur Epoche der A ufklarung, Freiburg
-Miinchen 1976, s. 111-112.
32 Ibidem, s. 22-26.
33 Ibidem, s. 38-52.
34 Ibidem, s. 213-232 (VII. Kapitel: 1666 - ein Wunderjahr?). Zob. także F.E. Manuel, Portret Izaaka Newtona, tłum. S. Amster-
damski, Warszawa 1998 (rozdział Annus mirabilis 1666), s. 81-101.
35 Zob. Wagner, Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung..., s. 106-159. Wagner powraca w tym rozdziale
do wątków rozwiniętych w książce Zur Apotheose Newtons. Kiinstlerische Utopie und naturwissenschaftliches Weltbild im 18. Jahrhun-
dert, Munchen 1974.
36 Zob. Wagner, Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung..., s. 112; Shank, The Newton Wars...,
s. 367.
37 Na temat identyfikacji postaci na frontyspisie Elementów filozofii Newtona zob. także Keynes, The Iconography of Sir Isaac
Newton..., s. 40.
38 Zob. Shank, The Newton Wars..., s. 366.
39 Zob. na przykład Godfrey Kneller, Isaac Newton, 1702, National Portrait Gallery, Londyn; James Thomhill, Isaac Newton,
ok. 1710, Trinity College, Cambridge. Na temat przedstawień Newtona w malarstwie i rzeźbie zob. Keynes, The Iconography of Sir
Isaac Newton...-, idem, The Personality of Isaac Newton, „Notes and Records of the Royal Society of London” 1995, Vol. 49, No. 1
(January), s. 1-56; Fara, Newton: The Making of Genius.
40 Frontyspis zreprodukowano w popularnonaukowym wydawnictwie jako karykaturę prawa grawitacji. Zob. M. H a r t, 100 postaci,
które miały największy wpływ na dzieje ludzkości. Ranking, tłum. R Amsterdamski, Warszawa 1994, s. 40. Na temat Physiognomy Johna
Clubbe’a zob. na przykład D. Wahrm an, The Making of Modern Self: Identity and Culture in Eighteenth-Century England, New Haven
2006, s. 296.
41 Warto nadmienić, że William Hogarth namalował wnętrze londyńskiego salonu Johna Conduitta (męża siostrzenicy Newtona,
Catherine Barton) z kominkiem, na którym umieszczono popiersie Newtona (The Indian Emperor, 1732). Na temat tego przedstawienia
zob. na przykład R. Paul son, Hogarth: His Life, Art, and Times, abridged by A. Wilde, New Haven-London 1974, s. 136-138.