DOI Artikel:
Świtek, Gabriela: Boullée, Wolter, Newton: architektura i newtonianizm w dobie oświecenia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0094
88
GABRIELA ŚWITEK
II. 8. Pierre-Franęois Legrand (na podstawie
kompozycji Robert-Guillaume Dardela, 1778),
Apoteoza Woltera, 1782,
fot. Bibliotheąue nationale de France
II. 9. Bove (na podstawie kompozycji Charlesa Guerarda),
Vue du Tempie de la Philosophie, Ermenonville, XIX w.,
Abbaye de Chaalis, Musee Jacquemart-Andre,
fot. V. Potdevin - Abbaye de Chaalis - Institut de France
maska filozofa, czy może „jakieś boskie źródło znajdujące się tuż za nią”102. Jeśli nawet nie jest możliwe
rozstrzygnięcie tej kwestii, to w duchu oświeceniowej filozofii światła przywołajmy argument Woltera
dotyczący metafizyki (nota bene cytowany wcześniej przez Reichardta): w kwestiach metafizycznych
filozof pragnie polegać wyłącznie na „mes propres lumieres”103.
Jak jednak wytłumaczyć symbolikę światła w cenotafie Newtona, w którym Boullee powstrzymuje
się od wprowadzenia jakichkolwiek personifikacji czy alegorycznych atrybutów? Pomocna może okazać
się ikonografia Świątyni nowoczesnej filozofii (Le Tempie de la Philosophie Moderne) (il. 9), niewielkiej
ogrodowej fabriąue wzniesionej w Ermenonville w latach 1775—1779104. Właścicielem ogrodu i autorem
programu ikonograficznego był Rene-Louis Girardin, którego ambicją było „composer un beau tableau
sur le terrain que sur le toile”105. Wzorem dla Tempie de la Philosophie Moderne była świątynia Sybilli
w Tivoli106, jednak w przeciwieństwie do tej antycznej budowli rotunda w Ermenonville (wzniesiona
w latach 1775-1779) była od początku projektowana jako niedokończona. Sześć kolumn toskańskich
zadedykowano słynnym historycznym postaciom za ich wybitne osiągnięcia i odkrycia (il. 10)107. W opisie
ogrodu, Promenadę ou itineraire des jardins d’Ermenonville, którego autorstwo jest przypisywane najstar-
szemu synowi Girardina, Stanislas-Xavierowi (nota bene chrześniakowi Stanisława Leszczyńskiego108),
została przedstawiona lista zasłużonych wraz z lakonicznym wyróżnieniem ich osiągnięć:
102 Ibidem.
103 Ibidem, s. 105. Cyt. za Voltaire, I rai te de Metaphysiąue (1734), rozdz. 5 i 6, w: CEuvres completes, ed. M. Toumeux, Paris
1879, Vol. 22, s. 213 i 215.
104 Obszerną monografię tej ogrodowej fabriąue w Ermenonville opublikowała Viola Klein. Zob. V. Klein, Der Tempie de la
Philosophie Moderne in Ermenomille, Frankfurt am Main 1996. Zob. także wybraną bibliografię Ermenonville: E. Ganay de, Le
Jardin d’Ermenomille, „Gazette illustree des amateurs de jardins”, 1925, s. 1-18; D. Lambin, Ermenomille et le jardin-paysager en
France, [w:] Jardins et paysages: Le style anglais, eds. A. Parreaux, M. Plaisant, Villeneuve-d’Ascq 1977, s. 281-310; J. Langner,
Ledowc und die “Fabriąues”: Yoraussetzungen der Revolutionsarchitektur im Landschaftsgarten, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte”, 1963,
Bd. 26, H. 1, s. 21; A. L e Normand Romain, The “Ideas” of Rene de Girardin at Ermenonville, [w:] The History of Garden
Design, eds. M. Mosser, G. Teyssot, London 1991, s. 337-339; D. Wiebenson, The Picturesąue Garden in France, Princeton NJ
1978, s. 81-89. O świątyni filozofii w Ermenonville wspomina również J.B. Shank, zob. idem, The Newton Wars..., s. 10.
105 R.-L. Girardin, De la Composition des Paysages, ou Des moyens d’embellir la Naturę autour des Habitations, en joignant
Tagreable a 1’utile, Paris 1777, s. 3.
106 „Construit d’apres celui de Tivoly”. Zob. [S. Girardin], Promenadę ou itineraire des jardins d Ermenomille, auąuel on
a joint vingt-cinq de leurs principals vues, dessinees & gravees par Merigot flis, Paris 1788, s. 10. Na temat recepcji świątyni w Tivoli
zob. Klein, Der Tempie..., s. 55 - 58.
107 „Chacune des six colonnes, d’ordre toscan, qui soutiennent la rotonde, est consacree a la memoire d’un grand Homme qui fut
utile a ses semblables par ses Ecrits ou par ses decouvertes”. [S. Girardin], Promenadę ou itineraire des jardins dErmenomille, s. 39.
108 Zob. Klein, Der Tempie..., s. 17.
GABRIELA ŚWITEK
II. 8. Pierre-Franęois Legrand (na podstawie
kompozycji Robert-Guillaume Dardela, 1778),
Apoteoza Woltera, 1782,
fot. Bibliotheąue nationale de France
II. 9. Bove (na podstawie kompozycji Charlesa Guerarda),
Vue du Tempie de la Philosophie, Ermenonville, XIX w.,
Abbaye de Chaalis, Musee Jacquemart-Andre,
fot. V. Potdevin - Abbaye de Chaalis - Institut de France
maska filozofa, czy może „jakieś boskie źródło znajdujące się tuż za nią”102. Jeśli nawet nie jest możliwe
rozstrzygnięcie tej kwestii, to w duchu oświeceniowej filozofii światła przywołajmy argument Woltera
dotyczący metafizyki (nota bene cytowany wcześniej przez Reichardta): w kwestiach metafizycznych
filozof pragnie polegać wyłącznie na „mes propres lumieres”103.
Jak jednak wytłumaczyć symbolikę światła w cenotafie Newtona, w którym Boullee powstrzymuje
się od wprowadzenia jakichkolwiek personifikacji czy alegorycznych atrybutów? Pomocna może okazać
się ikonografia Świątyni nowoczesnej filozofii (Le Tempie de la Philosophie Moderne) (il. 9), niewielkiej
ogrodowej fabriąue wzniesionej w Ermenonville w latach 1775—1779104. Właścicielem ogrodu i autorem
programu ikonograficznego był Rene-Louis Girardin, którego ambicją było „composer un beau tableau
sur le terrain que sur le toile”105. Wzorem dla Tempie de la Philosophie Moderne była świątynia Sybilli
w Tivoli106, jednak w przeciwieństwie do tej antycznej budowli rotunda w Ermenonville (wzniesiona
w latach 1775-1779) była od początku projektowana jako niedokończona. Sześć kolumn toskańskich
zadedykowano słynnym historycznym postaciom za ich wybitne osiągnięcia i odkrycia (il. 10)107. W opisie
ogrodu, Promenadę ou itineraire des jardins d’Ermenonville, którego autorstwo jest przypisywane najstar-
szemu synowi Girardina, Stanislas-Xavierowi (nota bene chrześniakowi Stanisława Leszczyńskiego108),
została przedstawiona lista zasłużonych wraz z lakonicznym wyróżnieniem ich osiągnięć:
102 Ibidem.
103 Ibidem, s. 105. Cyt. za Voltaire, I rai te de Metaphysiąue (1734), rozdz. 5 i 6, w: CEuvres completes, ed. M. Toumeux, Paris
1879, Vol. 22, s. 213 i 215.
104 Obszerną monografię tej ogrodowej fabriąue w Ermenonville opublikowała Viola Klein. Zob. V. Klein, Der Tempie de la
Philosophie Moderne in Ermenomille, Frankfurt am Main 1996. Zob. także wybraną bibliografię Ermenonville: E. Ganay de, Le
Jardin d’Ermenomille, „Gazette illustree des amateurs de jardins”, 1925, s. 1-18; D. Lambin, Ermenomille et le jardin-paysager en
France, [w:] Jardins et paysages: Le style anglais, eds. A. Parreaux, M. Plaisant, Villeneuve-d’Ascq 1977, s. 281-310; J. Langner,
Ledowc und die “Fabriąues”: Yoraussetzungen der Revolutionsarchitektur im Landschaftsgarten, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte”, 1963,
Bd. 26, H. 1, s. 21; A. L e Normand Romain, The “Ideas” of Rene de Girardin at Ermenonville, [w:] The History of Garden
Design, eds. M. Mosser, G. Teyssot, London 1991, s. 337-339; D. Wiebenson, The Picturesąue Garden in France, Princeton NJ
1978, s. 81-89. O świątyni filozofii w Ermenonville wspomina również J.B. Shank, zob. idem, The Newton Wars..., s. 10.
105 R.-L. Girardin, De la Composition des Paysages, ou Des moyens d’embellir la Naturę autour des Habitations, en joignant
Tagreable a 1’utile, Paris 1777, s. 3.
106 „Construit d’apres celui de Tivoly”. Zob. [S. Girardin], Promenadę ou itineraire des jardins d Ermenomille, auąuel on
a joint vingt-cinq de leurs principals vues, dessinees & gravees par Merigot flis, Paris 1788, s. 10. Na temat recepcji świątyni w Tivoli
zob. Klein, Der Tempie..., s. 55 - 58.
107 „Chacune des six colonnes, d’ordre toscan, qui soutiennent la rotonde, est consacree a la memoire d’un grand Homme qui fut
utile a ses semblables par ses Ecrits ou par ses decouvertes”. [S. Girardin], Promenadę ou itineraire des jardins dErmenomille, s. 39.
108 Zob. Klein, Der Tempie..., s. 17.