DOI Artikel:
Świtek, Gabriela: Boullée, Wolter, Newton: architektura i newtonianizm w dobie oświecenia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0101
BOULLEE, WOLTER, NEWTON. ARCHITEKTURA I NEWTONIANIZM W DOBIE OŚWIECENIA
95
II. 12. Jean Jacąues Leąueu, Tempie de la Terre, 1794, fot. Bibliotheąue nationale de France
publicznych przypominających fabriąues astronomiąues, dla których inspiracją były między innymi Lettres
sur Tarchitecture Jean-Louis Viel de Saint-Maux148. Przykład podobnego rozwiązania - kulistej powłoki
z lejkowatymi otworami - odnajdziemy w projekcie Jeana-Jacques’a Leąueu, Tempie de la terre (1794)
(il. 12). Jednak nie wszystkie budowle z końca XVIII stulecia w kształcie kuli, nawet jeśli wkomponowano
w nie znaki Zodiaku czy astronomiczne mapy, imitowały widok gwiaździstego nieba w sposób podobny do
cenotafu Newtona. Maison d’un cosmopolite (1785) Antoine’a-Lauranta-Thomasa Vaudoyer przypominał
astronomiczne obserwatorium jedynie z zewnątrz; plany i przekroje tego projektu ukazują wnętrze domu
rozplanowanego wokół centralnie umieszczonej, spiralnej klatki schodowej149.
Wnętrze cenotafu Newtona, imitujące nocne niebo, przypomina obrazy obserwowane i opisywane
przez filozofów i astronomów. Jak to ujmuje Bernard Le Bovier de Fontenelle w Rozmowach o wielości
światów (1686): „od Ziemi naszej nie masz nic bardziej oddalonego jako niebo błękitne, na którym gwiazdy
niby wbite ćwieki wydają się”150. Należy uściślić, że zarówno projekt Boulleego, jak i opis Fontenelle’a
trafnie oddają Newtonowskie określenie gwiazd stałych:
Widzimy to, co chcemy zobaczyć. Newton, zgodnie z panującym wówczas zwyczajem, używał na określenie
gwiazdy słowa fixa (czyli fixa Stella, gwiazda stała) i termin ten zamknął zapewne jego umysł na możliwość
ruchów gwiazd. Chociaż uczony ten jako pierwszy w historii objął myślą ogrom odległości, jakie dzielą nas
nawet od najbliższych gwiazd, nie przyszło mu do głowy, że może to podważyć przekonanie o stałości gwiazd
- że gwiazdy sprawiają wrażenie nieruchomych nie dlatego, iż rzeczywiście pozostają w spoczynku, ale z tego
powodu, że znajdują się tak daleko i ich ruchy trudno jest dostrzec151.
Widok dzienny cenotafu Newtona, nawet jeśli imitował we wnętrzu widok nocnego nieba, niewiele ma
wspólnego ze współczesnymi badaniami astronomicznymi. Otwory w kulistej powłoce nie przemieszczały
148 Perouse de Montclos, Etienne-Louis Boullee (1728-1799)..., s. 200-201. Anthony Vidler również wiąże „oświeceniowy
newtonianizm Boulleego” z „antykwarycznymi rekonstrukcjami świątyń słońca [...], na które wpłynęły tezy Jean-Louis Viel de Saint
Maux”. Zob. A. Vidler, J. N. L. Durand (1760-1834): Art and Science of Architecture by Serio Villari, „Journal of the Society of
Architectural Historians” 1992, Vol. 51, No. 4 (December), s. 437.
149 Na temat kulistych projektów Leąueu (np. Tempie de la terre) zob. A. V i d 1 e r, The Writing of the Walls: Architectural Theoty
in the Late Enlightenment, Princeton 1987, il. 87 i 88. Na temat Maison d’un cosmopolite (1785) Vaudoyera zob. na przykład L. Hau-
tecoeur, Histoire de Tarchitecture classiąue en France, t. V, Revolution et empire 1792-1815, Paris 1953, s. 70; A.T. Friedman,
Academic Theory andA.-L.-T. Vaudoyer’s Dissertation sur Tarchitecture, „The Art Bulletin”, 1985, Vol. 67, No. 1 (March), s. 112 i 115.
Friedman słusznie zwraca uwagę na inspiracje czerpane z Lettres sur Tarchitecture Viel de Saint-Maux, jednak błędnie identyfikuje
ich autora jako Charles-Franęois, a nie jego brata Jeana-Louisa. Ibidem, s. 112, przyp. 17. Na temat błędnych atrybucji Lettres sur
Tarchitecture zob. A. Perez-Gómez, A Tale of Two Brothers: Jean-Louis and Charles-Franęois Viel, [w:] idem, Built upon Love:
Architectural Longing after Ethic and Aesthetics, Cambridge MA-London 2006, s. 166-186.
150 B. Le Bovier de Fontenelle, Rozmowy o wielości światów, tłum. E. Dębicki, Warszawa 1999, s. 13.
151 M. H os kin, Wszechświat gwiazd, [w:] Historia astronomii, s. 190.
95
II. 12. Jean Jacąues Leąueu, Tempie de la Terre, 1794, fot. Bibliotheąue nationale de France
publicznych przypominających fabriąues astronomiąues, dla których inspiracją były między innymi Lettres
sur Tarchitecture Jean-Louis Viel de Saint-Maux148. Przykład podobnego rozwiązania - kulistej powłoki
z lejkowatymi otworami - odnajdziemy w projekcie Jeana-Jacques’a Leąueu, Tempie de la terre (1794)
(il. 12). Jednak nie wszystkie budowle z końca XVIII stulecia w kształcie kuli, nawet jeśli wkomponowano
w nie znaki Zodiaku czy astronomiczne mapy, imitowały widok gwiaździstego nieba w sposób podobny do
cenotafu Newtona. Maison d’un cosmopolite (1785) Antoine’a-Lauranta-Thomasa Vaudoyer przypominał
astronomiczne obserwatorium jedynie z zewnątrz; plany i przekroje tego projektu ukazują wnętrze domu
rozplanowanego wokół centralnie umieszczonej, spiralnej klatki schodowej149.
Wnętrze cenotafu Newtona, imitujące nocne niebo, przypomina obrazy obserwowane i opisywane
przez filozofów i astronomów. Jak to ujmuje Bernard Le Bovier de Fontenelle w Rozmowach o wielości
światów (1686): „od Ziemi naszej nie masz nic bardziej oddalonego jako niebo błękitne, na którym gwiazdy
niby wbite ćwieki wydają się”150. Należy uściślić, że zarówno projekt Boulleego, jak i opis Fontenelle’a
trafnie oddają Newtonowskie określenie gwiazd stałych:
Widzimy to, co chcemy zobaczyć. Newton, zgodnie z panującym wówczas zwyczajem, używał na określenie
gwiazdy słowa fixa (czyli fixa Stella, gwiazda stała) i termin ten zamknął zapewne jego umysł na możliwość
ruchów gwiazd. Chociaż uczony ten jako pierwszy w historii objął myślą ogrom odległości, jakie dzielą nas
nawet od najbliższych gwiazd, nie przyszło mu do głowy, że może to podważyć przekonanie o stałości gwiazd
- że gwiazdy sprawiają wrażenie nieruchomych nie dlatego, iż rzeczywiście pozostają w spoczynku, ale z tego
powodu, że znajdują się tak daleko i ich ruchy trudno jest dostrzec151.
Widok dzienny cenotafu Newtona, nawet jeśli imitował we wnętrzu widok nocnego nieba, niewiele ma
wspólnego ze współczesnymi badaniami astronomicznymi. Otwory w kulistej powłoce nie przemieszczały
148 Perouse de Montclos, Etienne-Louis Boullee (1728-1799)..., s. 200-201. Anthony Vidler również wiąże „oświeceniowy
newtonianizm Boulleego” z „antykwarycznymi rekonstrukcjami świątyń słońca [...], na które wpłynęły tezy Jean-Louis Viel de Saint
Maux”. Zob. A. Vidler, J. N. L. Durand (1760-1834): Art and Science of Architecture by Serio Villari, „Journal of the Society of
Architectural Historians” 1992, Vol. 51, No. 4 (December), s. 437.
149 Na temat kulistych projektów Leąueu (np. Tempie de la terre) zob. A. V i d 1 e r, The Writing of the Walls: Architectural Theoty
in the Late Enlightenment, Princeton 1987, il. 87 i 88. Na temat Maison d’un cosmopolite (1785) Vaudoyera zob. na przykład L. Hau-
tecoeur, Histoire de Tarchitecture classiąue en France, t. V, Revolution et empire 1792-1815, Paris 1953, s. 70; A.T. Friedman,
Academic Theory andA.-L.-T. Vaudoyer’s Dissertation sur Tarchitecture, „The Art Bulletin”, 1985, Vol. 67, No. 1 (March), s. 112 i 115.
Friedman słusznie zwraca uwagę na inspiracje czerpane z Lettres sur Tarchitecture Viel de Saint-Maux, jednak błędnie identyfikuje
ich autora jako Charles-Franęois, a nie jego brata Jeana-Louisa. Ibidem, s. 112, przyp. 17. Na temat błędnych atrybucji Lettres sur
Tarchitecture zob. A. Perez-Gómez, A Tale of Two Brothers: Jean-Louis and Charles-Franęois Viel, [w:] idem, Built upon Love:
Architectural Longing after Ethic and Aesthetics, Cambridge MA-London 2006, s. 166-186.
150 B. Le Bovier de Fontenelle, Rozmowy o wielości światów, tłum. E. Dębicki, Warszawa 1999, s. 13.
151 M. H os kin, Wszechświat gwiazd, [w:] Historia astronomii, s. 190.