DOI article:
Skrabek, Aleksandra: Między ekspresją artystyczną a ekspresją faktu: Jean-Martin Charcot i Aby Warburg wobec ikonografii szaleństwa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0123
MIĘDZY EKSPRESJĄ ARTYSTYCZNĄ A EKSPRESJĄ FAKTU...
117
i“i*PER!GDE — PERIODE EPILEPTOIDE
Planohe XVI.
TETANISME
II. 5. Paul Regnard, Tetanisme. Plansza 16, 1878, Boumeville
i P. Regnard, Iconographie photographiąue de la Salpetriere,
Harvey Cushing/John Hay Whitney Medical Library.
Historical Library, Yale University, New Haven
http://cushing.med.yale.edu/gsdl/cgi-bin/
library?c=salpetre&a=d&d=DsalpetreSalpetriereCBG
[dostęp z dnia: 13 lipca 2014]
prezentującą figurę oznaczaną przez lekarzy jako Tetanisme26 (ii. 5), z rysunkiem Richera zatytułowanym
Faza fonicznego bezruchu lub tetanism (il. 6), wykonanym na podstawie tej fotografii27. Rysunek i zdjęcie
są oczywiście podobne do siebie, wyraźnie widać, że chodzi o jedną osobę ujętą w tym samym momencie
ataku. Jednak Richer, jak pisze Didi-Huberman, pozwolił sobie na wprowadzenie drobnych zmian nada-
jących całemu przedstawieniu siły wyrazu. Na fotografii Augustine leży w łóżku z głową przechyloną
na bok, szeroko otwartymi oczami skierowanymi ku górze i rozchylonymi ustami. Histeryczne podłoże
jej pozy ujawniają jednak przede wszystkim wyciągnięte do przodu ręce z nienaturalnie wykręconymi na
zewnątrz nadgarstkami. Richer dodał od siebie potargane włosy spływające kaskadami po poduszce oraz
pofałdowaną koszulę odsłaniającą wykrzywione w kolanach nogi, które na zdjęciu ukryte były pod kołdrą.
Augustine, w miarę spokojna na fotografii, na rysunku toczy także ślinę z ust28. Jak widać, skłonność do
przesady i potęgowania ekspresji trawiła całe Salpetriere, zarówno pacjentki, jak i personel szpitala. Co
ciekawe, do podkreślenia ekspresyjności swoich modelek Richer posłużył się jedną z malarskich metod,
które Warburg wytropi niebawem u Botticellego: rozrzuconymi włosami i falującymi fałdami koszuli.
Jednak Richer był nie tylko autorem spotęgowanych ekspresyjnie rysunków, lecz również rysunkowej
dokumentacji szpitala, sporządzonej w bardziej obiektywnym stylu. Podobnie jak Charcot, który z mnogości
spazmów i ekstatycznych ruchów w metodyczny sposób starał się wyłonić kliniczny obraz choroby, arty-
sta ujął wszystkie fazy wielkiego ataku w osiemdziesiąt sześć figur, które umieścił w tabeli synoptycznej.
Poszczególne rubryki można było odczytywać w poziomie jako modelowy przebieg ataku i w pionie jako
klasyczne prezentacje każdej z wyodrębnionych przez Charcota faz. Rysunki Richera umieszone w tabeli oraz
ilustrujące Les Demoniaąues dans l’art, inaczej niż te wzorowane na fotografiach, cechuje prostota i jedno-
litość oszczędnej kompozycji, kreska służy niemal wyłącznie do zakreślenia konturu postaci, informującego
o najważniejszych cechach póz i gestów. Didi-Huberman pisze o zwodniczej, lecz kuszącej możliwości
zestawienia rysunków Richera z rysunkami Warburga, będącymi graficznymi reprodukcjami dzieł starożyt-
nych, przede wszystkim płaskorzeźb. Zdaniem Didi-Hubermana pokusie tej nie można jednak ulegać, gdyż
niebywałe podobieństwo w warstwie wizualnej wynikało wyłącznie z potrzeby dokładnego odwzorowania
rzeczywistości, tak jak robi to „archeolog, który chce odtworzyć zabytkowe rzeźby”29. Faktycznie, oczywiste
Phase dfimmobiłite Toniguc
on Tetanisme
II. 6. Paul Richer, Faza fonicznego bezruchu
lub tetanism, 1881, P. Richer, Etudes cliniąues
sur 1’hystero-epilepsie ou grandę hysterie,
Wellcome Library, Londyn http://wellcomeimages.
org/indcxplus/result.html?*sform=wellcome-
images&_IXACTION_=query&%24%3Dtoday=&_
IXFIRST_=l&%3Did_ref=L0018205&_
IXSPFX_=templates/t&_IXFPFX_=templates/t&_
IXMAXHITS_=1 [dostęp z dnia: 13 lipca 2014]
26 Wzmożone napięcie mięśni.
27 G. D i d i-H ub e r m an, Invention of Hysteria, tłum. A. Hartz, London 2003, s. 126.
28 Ibidem.
29 Didi-Huberman, op. cit., s. 631.
117
i“i*PER!GDE — PERIODE EPILEPTOIDE
Planohe XVI.
TETANISME
II. 5. Paul Regnard, Tetanisme. Plansza 16, 1878, Boumeville
i P. Regnard, Iconographie photographiąue de la Salpetriere,
Harvey Cushing/John Hay Whitney Medical Library.
Historical Library, Yale University, New Haven
http://cushing.med.yale.edu/gsdl/cgi-bin/
library?c=salpetre&a=d&d=DsalpetreSalpetriereCBG
[dostęp z dnia: 13 lipca 2014]
prezentującą figurę oznaczaną przez lekarzy jako Tetanisme26 (ii. 5), z rysunkiem Richera zatytułowanym
Faza fonicznego bezruchu lub tetanism (il. 6), wykonanym na podstawie tej fotografii27. Rysunek i zdjęcie
są oczywiście podobne do siebie, wyraźnie widać, że chodzi o jedną osobę ujętą w tym samym momencie
ataku. Jednak Richer, jak pisze Didi-Huberman, pozwolił sobie na wprowadzenie drobnych zmian nada-
jących całemu przedstawieniu siły wyrazu. Na fotografii Augustine leży w łóżku z głową przechyloną
na bok, szeroko otwartymi oczami skierowanymi ku górze i rozchylonymi ustami. Histeryczne podłoże
jej pozy ujawniają jednak przede wszystkim wyciągnięte do przodu ręce z nienaturalnie wykręconymi na
zewnątrz nadgarstkami. Richer dodał od siebie potargane włosy spływające kaskadami po poduszce oraz
pofałdowaną koszulę odsłaniającą wykrzywione w kolanach nogi, które na zdjęciu ukryte były pod kołdrą.
Augustine, w miarę spokojna na fotografii, na rysunku toczy także ślinę z ust28. Jak widać, skłonność do
przesady i potęgowania ekspresji trawiła całe Salpetriere, zarówno pacjentki, jak i personel szpitala. Co
ciekawe, do podkreślenia ekspresyjności swoich modelek Richer posłużył się jedną z malarskich metod,
które Warburg wytropi niebawem u Botticellego: rozrzuconymi włosami i falującymi fałdami koszuli.
Jednak Richer był nie tylko autorem spotęgowanych ekspresyjnie rysunków, lecz również rysunkowej
dokumentacji szpitala, sporządzonej w bardziej obiektywnym stylu. Podobnie jak Charcot, który z mnogości
spazmów i ekstatycznych ruchów w metodyczny sposób starał się wyłonić kliniczny obraz choroby, arty-
sta ujął wszystkie fazy wielkiego ataku w osiemdziesiąt sześć figur, które umieścił w tabeli synoptycznej.
Poszczególne rubryki można było odczytywać w poziomie jako modelowy przebieg ataku i w pionie jako
klasyczne prezentacje każdej z wyodrębnionych przez Charcota faz. Rysunki Richera umieszone w tabeli oraz
ilustrujące Les Demoniaąues dans l’art, inaczej niż te wzorowane na fotografiach, cechuje prostota i jedno-
litość oszczędnej kompozycji, kreska służy niemal wyłącznie do zakreślenia konturu postaci, informującego
o najważniejszych cechach póz i gestów. Didi-Huberman pisze o zwodniczej, lecz kuszącej możliwości
zestawienia rysunków Richera z rysunkami Warburga, będącymi graficznymi reprodukcjami dzieł starożyt-
nych, przede wszystkim płaskorzeźb. Zdaniem Didi-Hubermana pokusie tej nie można jednak ulegać, gdyż
niebywałe podobieństwo w warstwie wizualnej wynikało wyłącznie z potrzeby dokładnego odwzorowania
rzeczywistości, tak jak robi to „archeolog, który chce odtworzyć zabytkowe rzeźby”29. Faktycznie, oczywiste
Phase dfimmobiłite Toniguc
on Tetanisme
II. 6. Paul Richer, Faza fonicznego bezruchu
lub tetanism, 1881, P. Richer, Etudes cliniąues
sur 1’hystero-epilepsie ou grandę hysterie,
Wellcome Library, Londyn http://wellcomeimages.
org/indcxplus/result.html?*sform=wellcome-
images&_IXACTION_=query&%24%3Dtoday=&_
IXFIRST_=l&%3Did_ref=L0018205&_
IXSPFX_=templates/t&_IXFPFX_=templates/t&_
IXMAXHITS_=1 [dostęp z dnia: 13 lipca 2014]
26 Wzmożone napięcie mięśni.
27 G. D i d i-H ub e r m an, Invention of Hysteria, tłum. A. Hartz, London 2003, s. 126.
28 Ibidem.
29 Didi-Huberman, op. cit., s. 631.