Rocznik Historii Sztuki (39.2014)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIX
PAN WDN, 2014

PIOTR JUSZKIEWICZ

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

BURZYĆ, MIESZKAĆ, PRODUKOWAĆ.
IDEOWE PODSTAWY URBANISTYCZNYCH TEORII
AWANGARDY ROSYJSKIEJ LAT 20. I 30. XX WIEKU
W PROJEKCIE SOCGORODU NIKOŁAJA MILUTINA

Tytuł poniższego tekstu jest oczywiście parafrazą tytułu słynnego wykładu Martina Heideggera (.Budo-
wać, mieszkać, myśleć), który w 1951 r. pytanie o to, jak odbudować powojenne Niemcy, zmienił w pytanie

0 istotę budowania* 1. Architekci słuchający wówczas w Darmstadt odczytu Heideggera spodziewali się być
może wskazówek, które zarysowywałyby „filozofię budowania”. Tymczasem Heidegger mówił o przestrze-
ni jako egzystencjalnej relacji, w którą człowiek wkracza poprzez zamieszkiwanie, przemieniając spatio
w miejsca i okolice. Budowanie jest w tej perspektywie w istocie tworzeniem przestrzeni, a właściwie
tworzeniem relacji przestrzennej, w której żyje człowiek, poprzez wznoszenie miejsc. Te bowiem nie
są czymś wobec wszechogarniającej przestrzeni wtórnym, przeciwnie - poprzez swoją charakterystykę
wzajemnego stosunku otwarcia i zamknięcia, wyruszania i powrotu, poprzez wskazywanie na łączące
miejsca drogi „kładą podwaliny przestrzeni” i spajają ją we fragmentaryczne ciągłości. Zamieszkiwanie
rozumiane jako stosunek człowieka i przestrzeni, która nie stoi po prostu naprzeciw niego, „nie jest ani
zewnętrznym przedmiotem, ani wewnętrznym przeżyciem”, oznacza zatem istotną relację o charakterze
egzy stencj alnym.

Dwudziestowieczna awangarda urbanistyczna zmierzała jednak inną drogą w myśleniu o przestrzeni
życia, podporządkowując jej charakter postulatom racjonalizacji, funkcjonalizacji i ekonomizacji, mniej
natomiast zwracając uwagę na pozatechniczne aspekty życia, które nie mieściły się w awangardowym
projekcie ludzkiej egzystencji. Przywołanie Heideggerowskiej perspektywy o tyle jest tu jednak na miejscu,
że pozwala prawem kontrastu zarysować fundament awangardowego projektu życia, do którego realizacji
architektoniczna i urbanistyczna rama miała być ostatecznie jedynie narzędziem. Idąc tropem Christiana
Norberga Schulza, który podążając za Heideggerem przestrzeń architektoniczną opisywał jako projekt
przestrzeni egzystencjalnej, możemy oświetlić charakter architektonicznej i urbanistycznej ramy społecznej
organizacji, który dwudziestowieczna awangarda usiłowała urzeczywistnić.

Próba racjonalizacji życia nie jest oczywiście wynalazkiem awangardy, ale w pierwszych dziesięcio-
leciach XX w. splata się ona z kilkoma szczególnymi kwestiami, które w rezultacie przynoszą nieznaną
wcześniej jakość - a mianowicie z modernistycznym przekonaniem o konieczności wybudowania świata
na nowo, co często łączono z postulatem wyburzenia jego starej struktury przestrzennej i likwidacji
dotychczasowej społecznej organizacji, z zanikiem moralnego instynktu, przytłumionego autorytetem nauki

1 prymatem racjonalizmu, z obniżeniem rangi jednostki postrzeganej głównie jako element społecznego

1 M. Heidegger, Budować, mieszkać, myśleć, [w:] idem, Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, wybrał, opracował

i wstępem opatrzył K. Michalski, Warszawa 1977.