DOI Artikel:
Juszkiewicz, Piotr: Burzyć, mieszkać, produkować: ideowe podstawy urbanistycznych teorii awangardy rosyjskiej lat 20. i 30. XX wieku w projekcie socgorodu Nikołaja Milutina
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0151
BURZYĆ, MIESZKAĆ, PRODUKOWAĆ. IDEOWE PODSTAWY URBANISTYCZNYCH TEORII AWANGARDY...
145
w niepostrzeżony sposób utożsamiały się z prawem biologii lub historii, które wszelki przymus umiało
opisać jako konieczny koszt regeneracyjnej zmiany.
Burzenie modernistyczne zatem to niwelacja rzeczywistości pojmowana jako warunek oczyszczenia
pola, usunięcie śladów i skutków degeneracji - zarówno w sensie przestrzennym, jak i społecznym. Jako
symptomatyczny przykład może tu posłużyć Moskwa lat 30., która była wówczas miejscem intensywnej
destrukcji. Wysadzono tam bowiem w powietrze dziesiątki świątyń z cerkwią Zbawiciela na czele, ale
zarazem była to przestrzeń intensywnego wysiłku budowlanego. Związek destrukcji i budowy dotyczył
wtedy także obszaru społecznego - dokonywał się bowiem z jednej strony gwałtowny proces przekształ-
cania mas chłopskich w klasę robotniczą, a z drugiej zarządcy tego wielkiego placu budowy, jakim była
Moskwa, akceptowali niezbędny ich zdaniem koszt, jakim było życie wielu więźniów podmoskiewskiego
Dmitłagu - obozu koncentracyjnego - głównego źródła niewolniczej siły roboczej pozwalającej zreali-
zować kanał Moskwa - Wołga8.
MIESZKAĆ BY PRODUKOWAĆ
Zanim bardziej szczegółowo zostanie zaprezentowany główny przedmiot niniejszego tekstu, czyli
projekt zorganizowanego na naukowych zasadach racjonalnego miasta Nikołaja Milutina, powiedzmy,
że scharakteryzowana symbioza burzenia i budowania w najbardziej może wyrazisty sposób wcieliła się
w logikę działania artystycznej awangardy pierwszych dziesięcioleci XX w. Niezależnie od tego, czy
nakierowywała ona uwagę na malarstwo, rzeźbę, architekturę czy sztuki stosowane, wszędzie tam okre-
ślała ona swoje miejsce na styku negacji i niwelacji zastanego stanu szeroko rozumianej sztuki i budowy,
a raczej odbudowy jej sensu i materialnej postaci w oparciu o zapomniane czy zarzucone fundamentalne
zasady. Awangarda stawiała więc sobie niezwykle ambitne zadanie - wyczyszczenia tego wszystkiego co
zarówno w sztuce, jak i życiu wyrosło w wyniku dojścia do głosu negatywnych aspektów ludzkiej natu-
ry - od lenistwa, czy chęci użycia po drapieżną chęć zysku, po to, by nowy świat sztuki i nowy świat
życia ufundować na zasadach racjonalności (choć nierzadko w paradoksalny sposób) wspartych autoryte-
tem współczesnej nauki. Cały ten proces specyficznego negowania przeszłości i jednoczesnego powrotu
do niej, nacechowany faustycznym amoralizmem niezwykle dobitnie prezentują dokonania awangardy
w obszarze architektury i urbanistyki - tym bardziej że w jej działaniach zamiary budowy nowego świata
przyjmowały niejednokrotnie rzeczywiście konkretny kształt.
Pracę Nikołaja Milutina Socgorod. Problemy budownictwa miast socjalistycznych, wydaną w 1930 r.,
można w tym kontekście traktować jako punkt dojścia teorii i praktyki rosyjskiej awangardy architek-
tonicznej i urbanistycznej lat 20. i 30.9 Zbiegają się w niej bowiem główne wątki prób reformowania
osadnictwa, a jednocześnie autor wyciąga z idei urbanistycznych awangardy praktyczne wnioski. Niko-
łaj Aleksandrowicz Milutin urodził się w 1889 r. w Petersburgu i wbrew życzeniom ojca, handlarza
ryb, utrzymującego się po wypadku się z państwowej renty, postanowił się kształcić oraz zaangażować
w działalność polityczną. Około roku 1904 nawiązał on kontakt z socjaldemokratami, a nawet brał udział
w starciach w 1905 r. Marzeniem Nikołaja była architektura, której jednakże ze względu na brak formal-
nie potwierdzonego średniego wykształcenia nie mógł on wówczas studiować. Naukę kontynuował zatem
w latach 1908-1909 w tak zwanej Wolnej Politechnice w Petersburgu, a później, w latach 1910-1914,
w założonej jeszcze w XIX w. przez finansistę i filantropa barona Aleksandra von Stieglitza Centralnej
Szkole Rysunku Technicznego10. Od roku 1908 związał się ściślej z bolszewikami, a jednocześnie pracował
jako członek zarządu związku zawodowego pracowników biurowych, a później jako zarządca funduszu
ubezpieczeniowego w petersburskich zakładach Putiłowa. W 1915 r. został zmobilizowany, nie brał jednak
udziału w działaniach wojennych na froncie. Brał natomiast udział w rewolucji lutowej 1917 r. i lipcowej
próbie przejęcia władzy przez bolszewików, za co został skazany na śmierć przez rozstrzelanie przez sąd
wojenny. Przed wykonaniem wyroku ocalił go jednak bunt żołnierski i późniejsza dynamika wydarzeń
rewolucyjnych. Sam miał w nich aktywny udział, pozostając od kwietnia 1917 r. w kontakcie z Leninem
8 K. Schlogel, Terror i marzenie. Moskwa 1937, tłum. I. Drozdowska-Broering, J. Kałążny, Poznań 2012.
9 N.A. Milutin, Socgorod. Problema stroitielstwa socjalisticzeskich gorodow, facsimilc, oprać. D. Chmielnicki, Berlin 2008.
10 S. Khan-Magomedov, Nikołaj Miliutin, 2007.
145
w niepostrzeżony sposób utożsamiały się z prawem biologii lub historii, które wszelki przymus umiało
opisać jako konieczny koszt regeneracyjnej zmiany.
Burzenie modernistyczne zatem to niwelacja rzeczywistości pojmowana jako warunek oczyszczenia
pola, usunięcie śladów i skutków degeneracji - zarówno w sensie przestrzennym, jak i społecznym. Jako
symptomatyczny przykład może tu posłużyć Moskwa lat 30., która była wówczas miejscem intensywnej
destrukcji. Wysadzono tam bowiem w powietrze dziesiątki świątyń z cerkwią Zbawiciela na czele, ale
zarazem była to przestrzeń intensywnego wysiłku budowlanego. Związek destrukcji i budowy dotyczył
wtedy także obszaru społecznego - dokonywał się bowiem z jednej strony gwałtowny proces przekształ-
cania mas chłopskich w klasę robotniczą, a z drugiej zarządcy tego wielkiego placu budowy, jakim była
Moskwa, akceptowali niezbędny ich zdaniem koszt, jakim było życie wielu więźniów podmoskiewskiego
Dmitłagu - obozu koncentracyjnego - głównego źródła niewolniczej siły roboczej pozwalającej zreali-
zować kanał Moskwa - Wołga8.
MIESZKAĆ BY PRODUKOWAĆ
Zanim bardziej szczegółowo zostanie zaprezentowany główny przedmiot niniejszego tekstu, czyli
projekt zorganizowanego na naukowych zasadach racjonalnego miasta Nikołaja Milutina, powiedzmy,
że scharakteryzowana symbioza burzenia i budowania w najbardziej może wyrazisty sposób wcieliła się
w logikę działania artystycznej awangardy pierwszych dziesięcioleci XX w. Niezależnie od tego, czy
nakierowywała ona uwagę na malarstwo, rzeźbę, architekturę czy sztuki stosowane, wszędzie tam okre-
ślała ona swoje miejsce na styku negacji i niwelacji zastanego stanu szeroko rozumianej sztuki i budowy,
a raczej odbudowy jej sensu i materialnej postaci w oparciu o zapomniane czy zarzucone fundamentalne
zasady. Awangarda stawiała więc sobie niezwykle ambitne zadanie - wyczyszczenia tego wszystkiego co
zarówno w sztuce, jak i życiu wyrosło w wyniku dojścia do głosu negatywnych aspektów ludzkiej natu-
ry - od lenistwa, czy chęci użycia po drapieżną chęć zysku, po to, by nowy świat sztuki i nowy świat
życia ufundować na zasadach racjonalności (choć nierzadko w paradoksalny sposób) wspartych autoryte-
tem współczesnej nauki. Cały ten proces specyficznego negowania przeszłości i jednoczesnego powrotu
do niej, nacechowany faustycznym amoralizmem niezwykle dobitnie prezentują dokonania awangardy
w obszarze architektury i urbanistyki - tym bardziej że w jej działaniach zamiary budowy nowego świata
przyjmowały niejednokrotnie rzeczywiście konkretny kształt.
Pracę Nikołaja Milutina Socgorod. Problemy budownictwa miast socjalistycznych, wydaną w 1930 r.,
można w tym kontekście traktować jako punkt dojścia teorii i praktyki rosyjskiej awangardy architek-
tonicznej i urbanistycznej lat 20. i 30.9 Zbiegają się w niej bowiem główne wątki prób reformowania
osadnictwa, a jednocześnie autor wyciąga z idei urbanistycznych awangardy praktyczne wnioski. Niko-
łaj Aleksandrowicz Milutin urodził się w 1889 r. w Petersburgu i wbrew życzeniom ojca, handlarza
ryb, utrzymującego się po wypadku się z państwowej renty, postanowił się kształcić oraz zaangażować
w działalność polityczną. Około roku 1904 nawiązał on kontakt z socjaldemokratami, a nawet brał udział
w starciach w 1905 r. Marzeniem Nikołaja była architektura, której jednakże ze względu na brak formal-
nie potwierdzonego średniego wykształcenia nie mógł on wówczas studiować. Naukę kontynuował zatem
w latach 1908-1909 w tak zwanej Wolnej Politechnice w Petersburgu, a później, w latach 1910-1914,
w założonej jeszcze w XIX w. przez finansistę i filantropa barona Aleksandra von Stieglitza Centralnej
Szkole Rysunku Technicznego10. Od roku 1908 związał się ściślej z bolszewikami, a jednocześnie pracował
jako członek zarządu związku zawodowego pracowników biurowych, a później jako zarządca funduszu
ubezpieczeniowego w petersburskich zakładach Putiłowa. W 1915 r. został zmobilizowany, nie brał jednak
udziału w działaniach wojennych na froncie. Brał natomiast udział w rewolucji lutowej 1917 r. i lipcowej
próbie przejęcia władzy przez bolszewików, za co został skazany na śmierć przez rozstrzelanie przez sąd
wojenny. Przed wykonaniem wyroku ocalił go jednak bunt żołnierski i późniejsza dynamika wydarzeń
rewolucyjnych. Sam miał w nich aktywny udział, pozostając od kwietnia 1917 r. w kontakcie z Leninem
8 K. Schlogel, Terror i marzenie. Moskwa 1937, tłum. I. Drozdowska-Broering, J. Kałążny, Poznań 2012.
9 N.A. Milutin, Socgorod. Problema stroitielstwa socjalisticzeskich gorodow, facsimilc, oprać. D. Chmielnicki, Berlin 2008.
10 S. Khan-Magomedov, Nikołaj Miliutin, 2007.