DOI article:
Adamski, Jakub: Śląska geneza gotyckiej katedry gnieźnieńskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0164
158
JAKUB ADAMSKI
II. 1. Gniezno, katedra. Rzut rekonstrukcyjny z pominięciem kaplic. Wg J. Zachwatowicza rys. J. Adamski
STAN BADAŃ
W dotychczasowych rozważaniach nad kształtem architektonicznym katedry dominował pogląd, że
jej bardziej powściągliwa w formie i dekoracji część chórowa wyrasta z tradycji środkowoeuropejskiego
budownictwa zakonnego, przede wszystkim cysterskiego i mendykanckiego, natomiast plastyczniej sze
i zdobniejsze wnętrze korpusu zostało ukształtowane pod wpływem wzorów ceglanej architektury połu-
dniowych pobrzeży Bałtyku. Jednym z głównych argumentów była tu obserwacja, że we wschodniej
partii kościoła obficie zastosowano cios piaskowcowy, podczas gdy w części nawowej dominuje cegła
zestawiona z dekoracjami ze sztucznego kamienia, popularnego w Prusach i na obszarze nadbałtyckim.
Tezę tę przedstawili niemal równocześnie Marian Kutzner3 oraz Jan Zachwatowicz4. Na stanie badań
w dużym stopniu zaważyły też ustalenia Zygmunta Swiechowskiego. Wykazywał on, że architektura całej
katedry, mimo diametralnej różnicy między chórem a korpusem, jest monumentalną w skali interpretacją
wzorów środkowoeuropejskiego budownictwa cystersów i zakonów żebrzących, a jej twórca znał doskonale
świątynie położone w trójkącie między Wiedniem, Pragą i Jeziorem Bodeńskim. Te poniekąd sprzeczne
supozycje zostały szybko przyjęte w opiniotwórczych tekstach syntetycznych, choćby Piotra Skubiszew-
skiego5 i Adama Miłobędzkiego6.
Najtrafniejsze jak dotąd rozważania o gotyckiej katedrze w Gnieźnie przedstawił Szczęsny Skibiński.
W przekonujący sposób sprecyzował on strukturalne i stylowe różnice między kapłańską a laicką częścią
budowli, wyjaśnił przyczyny zastosowania różnych materiałów budowlanych oraz określił typologiczne
i hierarchiczno-znaczeniowe relacje świątyni względem innych katedr gotyckich w Polsce7. Zwracał uwagę,
podążając tropem obserwacji Zachwatowicza, że forma kamiennych filarów tęczowych zapowiada schemat
artykulacji korpusu. Celowe zróżnicowanie stylu obu partii katedry Skibiński uzasadniał domniemaną wolą
jej zleceniodawcy, arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Wedle badacza kluczowy jest tu kościół
Franciszkanów w Bolonii, znany hierarsze z odbytych tam studiów; właśnie tę świątynię mógł on wskazać
swemu środkowoeuropejskiemu architektowi jako odnośny wzór8. Ta ostatnia teza, choć dość karkołomna,
została z pewnymi zastrzeżeniami przyjęta w literaturze, choćby przez Jacka Kowalskiego, który próbował
3 Kutzner, Architektura..., s. 379-383.
4 J. Zachwatowicz, Architektura katedry gotyckiej, [w:] Katedra gnieźnieńska..., s. 45-59.
5 P. Skubiszewski, Die Kunst in den Landem der polnischen Krone wahrend der zweiten Halfte des 14. Jahrhunderts, [w:]
Die Parler und der schóne Stil 1350-1400. Europaische Kunst unter den Luxemburgern. Resultatband zur Austellung des Schniitgen-
Museums in der Kunsthalle Koln, hrsg. A. Legner, Koln 1980, s. 100-101.
6 A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, wyd. 6, Warszawa 1989, s. 67-69.
7 Skibiński, Polskie katedry..., s. 101-130.
8 Ibidem, s. 128-130; idem, Dwa modi architektoniczne w gotyckiej katedrze gnieźnieńskiej, „Teka Komisji Historii Sztuki”,
10, 2005, s. 71-76.
JAKUB ADAMSKI
II. 1. Gniezno, katedra. Rzut rekonstrukcyjny z pominięciem kaplic. Wg J. Zachwatowicza rys. J. Adamski
STAN BADAŃ
W dotychczasowych rozważaniach nad kształtem architektonicznym katedry dominował pogląd, że
jej bardziej powściągliwa w formie i dekoracji część chórowa wyrasta z tradycji środkowoeuropejskiego
budownictwa zakonnego, przede wszystkim cysterskiego i mendykanckiego, natomiast plastyczniej sze
i zdobniejsze wnętrze korpusu zostało ukształtowane pod wpływem wzorów ceglanej architektury połu-
dniowych pobrzeży Bałtyku. Jednym z głównych argumentów była tu obserwacja, że we wschodniej
partii kościoła obficie zastosowano cios piaskowcowy, podczas gdy w części nawowej dominuje cegła
zestawiona z dekoracjami ze sztucznego kamienia, popularnego w Prusach i na obszarze nadbałtyckim.
Tezę tę przedstawili niemal równocześnie Marian Kutzner3 oraz Jan Zachwatowicz4. Na stanie badań
w dużym stopniu zaważyły też ustalenia Zygmunta Swiechowskiego. Wykazywał on, że architektura całej
katedry, mimo diametralnej różnicy między chórem a korpusem, jest monumentalną w skali interpretacją
wzorów środkowoeuropejskiego budownictwa cystersów i zakonów żebrzących, a jej twórca znał doskonale
świątynie położone w trójkącie między Wiedniem, Pragą i Jeziorem Bodeńskim. Te poniekąd sprzeczne
supozycje zostały szybko przyjęte w opiniotwórczych tekstach syntetycznych, choćby Piotra Skubiszew-
skiego5 i Adama Miłobędzkiego6.
Najtrafniejsze jak dotąd rozważania o gotyckiej katedrze w Gnieźnie przedstawił Szczęsny Skibiński.
W przekonujący sposób sprecyzował on strukturalne i stylowe różnice między kapłańską a laicką częścią
budowli, wyjaśnił przyczyny zastosowania różnych materiałów budowlanych oraz określił typologiczne
i hierarchiczno-znaczeniowe relacje świątyni względem innych katedr gotyckich w Polsce7. Zwracał uwagę,
podążając tropem obserwacji Zachwatowicza, że forma kamiennych filarów tęczowych zapowiada schemat
artykulacji korpusu. Celowe zróżnicowanie stylu obu partii katedry Skibiński uzasadniał domniemaną wolą
jej zleceniodawcy, arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Wedle badacza kluczowy jest tu kościół
Franciszkanów w Bolonii, znany hierarsze z odbytych tam studiów; właśnie tę świątynię mógł on wskazać
swemu środkowoeuropejskiemu architektowi jako odnośny wzór8. Ta ostatnia teza, choć dość karkołomna,
została z pewnymi zastrzeżeniami przyjęta w literaturze, choćby przez Jacka Kowalskiego, który próbował
3 Kutzner, Architektura..., s. 379-383.
4 J. Zachwatowicz, Architektura katedry gotyckiej, [w:] Katedra gnieźnieńska..., s. 45-59.
5 P. Skubiszewski, Die Kunst in den Landem der polnischen Krone wahrend der zweiten Halfte des 14. Jahrhunderts, [w:]
Die Parler und der schóne Stil 1350-1400. Europaische Kunst unter den Luxemburgern. Resultatband zur Austellung des Schniitgen-
Museums in der Kunsthalle Koln, hrsg. A. Legner, Koln 1980, s. 100-101.
6 A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, wyd. 6, Warszawa 1989, s. 67-69.
7 Skibiński, Polskie katedry..., s. 101-130.
8 Ibidem, s. 128-130; idem, Dwa modi architektoniczne w gotyckiej katedrze gnieźnieńskiej, „Teka Komisji Historii Sztuki”,
10, 2005, s. 71-76.