DOI article:
Ratajczak, Tomasz: Wieże mieszkalne na zamku wawelskim: badania nad chronologią gotyckiej architektury rezydencji królewskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0186
180
TOMASZ RATAJCZAK
nacisk na interpretację symboliki oraz funkcjonalnego przeznaczenia tak zwanej wieży Łokietkowej, która
w rzeczywistości występuje w źródłach od XV w. pod nazwą Kurzej Nogi, a także sąsiadujących z nią
gmachów, przede wszystkim Wieży Duńskiej12. Oczywiście takie badania są niezbędne i niezwykle istot-
ne, ale muszą być poprzedzone gruntownym rozpoznaniem obiektu na podstawowym poziomie. A tego
wbrew pozorom do tej pory nie wykonano. Historycy architektury zamku wawelskiego różnią się zresztą
w próbach rekonstrukcji pierwotnej formy Kurzej Nogi. Celem tego artykułu nie jest rozstrzygnięcie, czy
Kurza Noga miała formę wieżową, na co wskazuje obecnie większość badaczy zgodnie z początkowy-
mi ustaleniami Szyszko-Bohusza, który przypisał jej powstanie Łokietkowi, czy też raczej była jedynie
czworobocznym aneksem wydłużonego, wczesnogotyckiego palatium, jak proponują Firlet i Pianowski.
Jednak zanim przejdziemy do ustaleń w zakresie chronologii, krótko zwrócimy uwagę na słabe punkty
w argumentacji obu stron naukowego sporu o formę tak zwanej wieży Łokietkowej.
Według wspomnianych badaczy zamku wawelskiego zaprzeczeniem wieżowej formy Kurzej Nogi jest
zestawienie jej z podłużnym pałacem, z którym ponadto do pewnej wysokości ma ona wspólną ścianę,
oraz umieszczenie wejścia z poziomu dziedzińca i dużych okien już na poziomie drugiej kondygnacji13.
Jednak wymienione wątpliwości w żadnym stopniu nie wykluczają rekonstrukcji wawelskiego aneksu
w formie wieży mieszkalnej. Przykłady wieżowych rezydencji łączonych w jeden kompleks zabudowań
z podłużnymi gmachami znamy już z trzynastowiecznych czeskich zamków królewskich ostatnich Prze-
myślidów, a w późniejszym okresie takie rozwiązanie pojawiło się choćby w pałacu wielkich mistrzów
na Zamku Średnim w Malborku, przebudowanym pod koniec XIV stulecia14. Natomiast umieszczenie
wejścia na poziomie dziedzińca lub nieznacznie wyżej było wręcz rozwiązaniem typowym w tego rodzaju
budowlach, pełniących głównie funkcje rezydencjonalne. Z tym wiąże się także obecność dużych okien,
dobrze oświetlających wnętrza.
Jednak również wieżowa interpretacja wawelskiego aneksu wzbudza pewne wątpliwości. Gdyby przy-
jąć taką rekonstrukcję, podłużny pałac, którego aneks stanowiłaby owa wieża, miałby ponad piwnicą
zaledwie jedną kondygnację, a korona jego murów osiągałaby wysokość około siedmiu metrów. Byłby
to więc budynek stosunkowo niski i o bardzo ograniczonym programie użytkowym, jak na standardy
późnośredniowiecznej architektury rezydencjonalno-obronnej, nawet zakładając jego hipotetyczną, trzyna-
stowieczną metrykę. Ponadto zwolennicy wieżowej rekonstrukcji aneksu opierają się na wynikach badań
zamkowych elewacji, przeprowadzonych przy okazji zakończonej niedawno restauracji Wawelu. Ukazują
one między innymi kluczowy w świetle powyższej interpretacji styk murów pomiędzy pałacem i jego
aneksem, za Szyszko-Bohuszem określanym mianem wieży Łokietkowej. W opublikowanej stratygrafii
północnej elewacji zamku wawelskiego zaznaczono wyraźną dylatację między murem owej domniema-
nej wieży a pałacem, którego aneks miała stanowić, kończącą się na wysokości niespełna dziesięciu
metrów (il. 2). W tym miejscu ściana aneksu miałaby zostać nadbudowana na koronie muru pałacu, co
miałoby świadczyć zdecydowanie o wieżowej formie dobudowanego gmachu15. Ten problem wymaga
jednak dalszych badań niepublikowanej dotąd w całości dokumentacji fotograficznej, sporządzonej przy
okazji prac konserwatorskich. Jedno ze zdjęć zamieszczonych w ydanej ostatnio książce poświęconej
nowożytnej przebudowie Wawelu ukazuje północną elewację zamku z odbitymi tynkami (il. 3), można
na nim zauważyć, że wspomniana dylatacja prawdopodobnie przechodzi znacznie wyżej, niż w opubli-
kowanych wynikach badań architektonicznych16. Gdyby taka odmienna interpretacja stratygrafii murów
północnego skrzydła zamku wawelskiego znalazła potwierdzenie w toku dalszych badań, nie będzie to
12 R Cross ley, Gothic Architecture in the Reign of Kasimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland 1320-1380,
Kraków 1985, s. 224-226; A. Franaszek, Budowle gotyckie zamku królewskiego na Wawelu na tle dziejów w czasach nowożytnych,
Kraków 1989, s. 15-52; A. Fischinger, Czym była Kurza Noga na Zamku Królewskim na Wawelu, „Rocznik Krakowski”, 55, 1989,
s. 76-87.
13 Firlet, Pianowski, Przemiany architektury rezydencji..., s. 215-216; Firlet, Pianowski, „Turris antiąuafracta”...,
s. 141-144; Pianowski, „Palatium album”..., s. 80-85.
14 T. Durdik, Encyklopedie ćeskych hradit, Praha 1997, s. 123-125, 295-298; T. Ols żacki, P. Lasek, Wieża mieszkalna
w Kole i jej problematyka badawcza, [w:] Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, red.
O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski, Łódź 2011, s. 607; T.J. Żuchowski, Czy istniał wzór rezydencji krzyżackiej?, [w:]
Arx felicitatis. Księga ku czci Profesora Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J.A. Chrościcki et al., Warszawa
2001, s. 81-86; J. Jarzewicz, Malborski Pałac Wielkich Mistrzów i natura, [w:] Wielkopolska - Polska - Europa. Studia dedykowane
pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. J. Wiesiołowski, J. Kowalski, Poznań 2006, s. 163-175.
15 P.M. Stępień, Badania architektoniczne elewacji zamku na Wawelu, „Studia Waweliana”, IX/X, 2000/2001, s. 149-152.
16 Fischinger, Fabiański, Dzieje budowy renesansowego zamku..., il. X. 1.
TOMASZ RATAJCZAK
nacisk na interpretację symboliki oraz funkcjonalnego przeznaczenia tak zwanej wieży Łokietkowej, która
w rzeczywistości występuje w źródłach od XV w. pod nazwą Kurzej Nogi, a także sąsiadujących z nią
gmachów, przede wszystkim Wieży Duńskiej12. Oczywiście takie badania są niezbędne i niezwykle istot-
ne, ale muszą być poprzedzone gruntownym rozpoznaniem obiektu na podstawowym poziomie. A tego
wbrew pozorom do tej pory nie wykonano. Historycy architektury zamku wawelskiego różnią się zresztą
w próbach rekonstrukcji pierwotnej formy Kurzej Nogi. Celem tego artykułu nie jest rozstrzygnięcie, czy
Kurza Noga miała formę wieżową, na co wskazuje obecnie większość badaczy zgodnie z początkowy-
mi ustaleniami Szyszko-Bohusza, który przypisał jej powstanie Łokietkowi, czy też raczej była jedynie
czworobocznym aneksem wydłużonego, wczesnogotyckiego palatium, jak proponują Firlet i Pianowski.
Jednak zanim przejdziemy do ustaleń w zakresie chronologii, krótko zwrócimy uwagę na słabe punkty
w argumentacji obu stron naukowego sporu o formę tak zwanej wieży Łokietkowej.
Według wspomnianych badaczy zamku wawelskiego zaprzeczeniem wieżowej formy Kurzej Nogi jest
zestawienie jej z podłużnym pałacem, z którym ponadto do pewnej wysokości ma ona wspólną ścianę,
oraz umieszczenie wejścia z poziomu dziedzińca i dużych okien już na poziomie drugiej kondygnacji13.
Jednak wymienione wątpliwości w żadnym stopniu nie wykluczają rekonstrukcji wawelskiego aneksu
w formie wieży mieszkalnej. Przykłady wieżowych rezydencji łączonych w jeden kompleks zabudowań
z podłużnymi gmachami znamy już z trzynastowiecznych czeskich zamków królewskich ostatnich Prze-
myślidów, a w późniejszym okresie takie rozwiązanie pojawiło się choćby w pałacu wielkich mistrzów
na Zamku Średnim w Malborku, przebudowanym pod koniec XIV stulecia14. Natomiast umieszczenie
wejścia na poziomie dziedzińca lub nieznacznie wyżej było wręcz rozwiązaniem typowym w tego rodzaju
budowlach, pełniących głównie funkcje rezydencjonalne. Z tym wiąże się także obecność dużych okien,
dobrze oświetlających wnętrza.
Jednak również wieżowa interpretacja wawelskiego aneksu wzbudza pewne wątpliwości. Gdyby przy-
jąć taką rekonstrukcję, podłużny pałac, którego aneks stanowiłaby owa wieża, miałby ponad piwnicą
zaledwie jedną kondygnację, a korona jego murów osiągałaby wysokość około siedmiu metrów. Byłby
to więc budynek stosunkowo niski i o bardzo ograniczonym programie użytkowym, jak na standardy
późnośredniowiecznej architektury rezydencjonalno-obronnej, nawet zakładając jego hipotetyczną, trzyna-
stowieczną metrykę. Ponadto zwolennicy wieżowej rekonstrukcji aneksu opierają się na wynikach badań
zamkowych elewacji, przeprowadzonych przy okazji zakończonej niedawno restauracji Wawelu. Ukazują
one między innymi kluczowy w świetle powyższej interpretacji styk murów pomiędzy pałacem i jego
aneksem, za Szyszko-Bohuszem określanym mianem wieży Łokietkowej. W opublikowanej stratygrafii
północnej elewacji zamku wawelskiego zaznaczono wyraźną dylatację między murem owej domniema-
nej wieży a pałacem, którego aneks miała stanowić, kończącą się na wysokości niespełna dziesięciu
metrów (il. 2). W tym miejscu ściana aneksu miałaby zostać nadbudowana na koronie muru pałacu, co
miałoby świadczyć zdecydowanie o wieżowej formie dobudowanego gmachu15. Ten problem wymaga
jednak dalszych badań niepublikowanej dotąd w całości dokumentacji fotograficznej, sporządzonej przy
okazji prac konserwatorskich. Jedno ze zdjęć zamieszczonych w ydanej ostatnio książce poświęconej
nowożytnej przebudowie Wawelu ukazuje północną elewację zamku z odbitymi tynkami (il. 3), można
na nim zauważyć, że wspomniana dylatacja prawdopodobnie przechodzi znacznie wyżej, niż w opubli-
kowanych wynikach badań architektonicznych16. Gdyby taka odmienna interpretacja stratygrafii murów
północnego skrzydła zamku wawelskiego znalazła potwierdzenie w toku dalszych badań, nie będzie to
12 R Cross ley, Gothic Architecture in the Reign of Kasimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland 1320-1380,
Kraków 1985, s. 224-226; A. Franaszek, Budowle gotyckie zamku królewskiego na Wawelu na tle dziejów w czasach nowożytnych,
Kraków 1989, s. 15-52; A. Fischinger, Czym była Kurza Noga na Zamku Królewskim na Wawelu, „Rocznik Krakowski”, 55, 1989,
s. 76-87.
13 Firlet, Pianowski, Przemiany architektury rezydencji..., s. 215-216; Firlet, Pianowski, „Turris antiąuafracta”...,
s. 141-144; Pianowski, „Palatium album”..., s. 80-85.
14 T. Durdik, Encyklopedie ćeskych hradit, Praha 1997, s. 123-125, 295-298; T. Ols żacki, P. Lasek, Wieża mieszkalna
w Kole i jej problematyka badawcza, [w:] Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, red.
O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski, Łódź 2011, s. 607; T.J. Żuchowski, Czy istniał wzór rezydencji krzyżackiej?, [w:]
Arx felicitatis. Księga ku czci Profesora Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J.A. Chrościcki et al., Warszawa
2001, s. 81-86; J. Jarzewicz, Malborski Pałac Wielkich Mistrzów i natura, [w:] Wielkopolska - Polska - Europa. Studia dedykowane
pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. J. Wiesiołowski, J. Kowalski, Poznań 2006, s. 163-175.
15 P.M. Stępień, Badania architektoniczne elewacji zamku na Wawelu, „Studia Waweliana”, IX/X, 2000/2001, s. 149-152.
16 Fischinger, Fabiański, Dzieje budowy renesansowego zamku..., il. X. 1.