Rocznik Historii Sztuki (39.2014)

224

AGNIESZKA WHELAN

II. 1. M. Żebrowski, Plan de Powązki a Madame la Princess Czartoryska, ok. 1775,
Fundacja Czartoryskich w Krakowie

lirycznych. Co więcej, przestrzeń krajobrazowa okaże się podstawą opracowanej przez księżną koncepcji
edukacji, a odczytanie jej oddziaływania pomoże w rekonstrukcji funkcji ogrodu. Jednocześnie analiza ta
pozwoli na prześledzenie zasad działalności artystycznej księżnej.

HISTORIA I ZAŁOŻENIE

Kilka dat nakreśli główne momenty w historii krótkiego istnienia ogrodu. 24 września 1770 roku księżna
wraz z mężem księciem Adamem Kazimierzem Czartoryskim wydzierżawiła od starostwa warszawskiego
sto hektarów nieużytków w pobliżu wioski Powązki, siedem kilometrów na północny zachód od centrum
Warszawy.4 Szymon Bogumił Zug przypisywał koncepcję stworzenia ogrodu inspiracjom z Anglii, gdzie
Czartoryscy przebywali w latach 1768-1769.5 Z wiosną 1771 roku Izabela, wraz ze swoim architektem
pałacowym Efraimem Szregerem, przystąpiła do intensywnych prac nad melioracją terenu, nasadzeniami
i budową domków.6 Podmokły teren ukształtowany został w dwie większe wyspy na sztucznie utworzo-
nym stawie (il. 1). Na jednej wyspie stanęła wioseczka z sześcioma domkami wiejskimi, każdy z własnym
ogródkiem. Królowała w tej małej kolonii okazała chata Izabeli, wzniesiona z bali i kryta strzechą. Za nią
rozłożyły się na polanach ruiny rzymskie, otwarta altana, dalej duża budowla teatru rzymskiego, jeszcze
dalej młyn wodny, sztuczne ruiny zamku oraz modelowo urządzone chatki z narzędziami rolniczymi. Druga
wyspa przeznaczona została na dziką promenadę i zadrzewiona tysiącami drzew przywiezionymi z Puszczy
Kampinoskiej. Obie wyspy stanowiły pleasure grounds, obszar wypoczynku i przyjemności. Ekskluzywna
oaza nie zamykała się jednak w sobie, lecz otwierała się widokami na położoną po przeciwnej stronie stawu
farmę z ogrodem warzywnym, pola uprawne, sady i plantacje. Wszystkie główne prace budowlane zakończone
zostały w przeciągu jednego roku (1771).7 Jak świadczy sielanka Naruszewicza Oda III. Powązki, Folwark
Księżny Izabelli Czartoryskiej, Generałowej Ziem Podolskich, pierwszy sezon w Powązkach miał miejsce

4 Zob. przypis 1.

5 Czartoryscy wyjechali do Anglii w maju 1768 roku, wrócili do Polski w marcu 1769 roku. Z. Gołębiowska, W kręgu
Czartoryskich: wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII i XIX wieku. Lublin 2000, s. 51.S.B. Zug opisuje Powązki w eseju
„La Pologne”, zamieszczonym w: C.C.L. Hirschfeld, Theorie de l’Art des Jardins, Leipzig, 1779-1785, t. V, opublikowane jed-
nocześnie po niemiecku jako: Theorie der Gartenkunst, Leipzig: 1779-1785. Polskie tłumaczenia: ‘Opis’, Athenaeum, III, Wilno, 1845,
s. 74-104. Sobieszczański, ‘Ogrody w Warszawie’, Kalendarz Powszechny, Warszawa, 1848. To tłumaczenie zostało opublikowane pół
wieku później jako: ‘Ogrody w Warszawie i jej okolicach, opisane w roku 1784 przez Szymona Zuga budowniczego kościoła ewange-
lickiego w Warszawie. Z objaśnieniami F.M. Sobieszczańskiego napisanemi w roku 1847’, Kurjer Niedzielny,s. 21-29, 1898. Krótsza
wersja w nowym tłumaczeniu ukazała się w: Ogrodnik Polski, 18, 1890, s. 20-21.

6 S. Lorentz, Efraim Szreger architekt polski XVIII wieku. Warszawa 1986, s. 164, 168.

7 Putkowska, Warszawska podmiejska..., s. 26.