DOI Artikel:
Whelan, Agnieszka: Powązki: szkoła uczuć i historii: wychowanie młodych Czartoryskich
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0242
236
AGNIESZKA WHELAN
II. 10. B. Picart wg N. Poussin, Le souvenir de la mort au milieu
des prosperitez de la vie (Et in Arcadia ego),
sztych, 1688-1733, © The Trustees of the British Museum
II. 11. Franęois Godefroy wg Gandat,
Grób J.-J. Rousseau w Ermenonville, sztych, 1781,
© The Trustees of the British Museum
i naturalnymi prawami. Co ciekawe, turyści zaczynający od 1770 roku podróżować do Grecji zauważali ze
zdziwieniem, że starożytne rytuały były nadal praktykowane w rzeczywistości. Podróżnicy przeciwstawiali
tym zwyczajom ceremonie chrześcijańskie, które jako ‘oddalone od natury’, niezdolne były do oddania
osobistych uczuć żałobników.64 Na tle powszechnej w Europie krytyki cmentarzy miejskich, koncepcja grobu
w pejzażu wiejskim znalazła eksperymentalną formę w realizacjach ogrodowych. W Powązkach emblemat
Madame Petit należy do najwcześniejszych nawiązań do tej koncepcji. W Bois des Tombeaux, części
ogrodu Monceau księcia de Chartres, wprowadzono sarkofagi rzymskie i funeralne piramidy (1773-1778).
Natomiast w 1778 roku Markiz de Girardin umieścił rzeczywisty grób J.J. Rousseau w Ermenonville na
Ile des Peupliers, oraz w następnym roku pochował w ogrodzie malarza Georga Friedricha Meyera (il. 11).
Należy podkreślić wyrażaną przez samych założycieli świadomą teatralność koncepcji grobu w ogrodzie
- w Ermenonville bardziej zamaskowaną, natomiast w Bois de Tombeaux jako już zaakceptowane genre
o wyraźnej i świadomie postrzeganej sztucznej inscenizacji.65
Koncepcja pomnika Teresy w Powązkach sytuowała się w szerokiej problematyce rytuałów żałobnych.
Teatralny element sentymentalnej stylizacji żałoby w Powązkach musiał być odczuwany przez publiczność
warszawską, bo plotka się rozpowszechniła, że ‘romantyczna’ Czartoryska ustanowiła imieniny Teresy
świętem łez i każda jej chłopka musiała przysiąc, że uroni w ten dzień jedną łzę do studni.66
Książę de Ligne widział w Powązkach kamienie z żałobnymi inskrypcjami. Jego opis ogrodu w żało-
bie jest interesujący, daje wgląd w sposób postrzegania Powązek przez wytrawnego konesera natury,
założyciela sławnego ogrodu w Chateau de Beloeil. De Ligne widział w chacie Czartoryskiej opuszczo-
ny przybytek miłości, a ogród przedstawił jako Świątynię Żalu, przewianą żałobą Czartoryskiej. Tam
Czartoryska ‘zrasza łzami codziennie mały ogródek, a podążające za nią gracje i bóg nigdy nie zostaną
pocieszone’.67 Kusiło go, aby płakać przy chacie Teresy, ale zaraz przyszła refleksja: ‘Jestem jak Miłość
w Le Devin de Viłlage, która domaga się i śmiechu i łez, ale przynajmniej mam nadzieję, że się nigdy nie
będę nudzić’.68 De Ligne przywołał tu skojarzenia z jednoaktową pastoralną operą J.J. Rousseau, a więc
64 M. Fields Denton, Death in French Arcady: Nicolas Poussin s “The Arcadian Shepherds " and Burial Reform in France
c. 1800, “Eighteenth-Century Studies”, 2, 36 (2003), s. 195-216, 204.
65 L.C. Carmontelle, Jardin de Monceau, pres de Paris appartenant a Son Altesse Serenissme Monseigneur le duc de Char-
tres, Paris 1779; ROKU L. Girardin, De la composition despaysages, ou, Des moyens d’embellir la naturę autour des habitations,
en joignant Tagreable a Futile, Geneve 1777; D. Wiebenson, The picturesque garden in France, Princeton 1978, s. 96.
66 G. Forster, Dziennik podróży po Polsce, [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. II, s. 54.
67 de Ligne, Coup D’oeil..., s. 178.
68 Ibid.
AGNIESZKA WHELAN
II. 10. B. Picart wg N. Poussin, Le souvenir de la mort au milieu
des prosperitez de la vie (Et in Arcadia ego),
sztych, 1688-1733, © The Trustees of the British Museum
II. 11. Franęois Godefroy wg Gandat,
Grób J.-J. Rousseau w Ermenonville, sztych, 1781,
© The Trustees of the British Museum
i naturalnymi prawami. Co ciekawe, turyści zaczynający od 1770 roku podróżować do Grecji zauważali ze
zdziwieniem, że starożytne rytuały były nadal praktykowane w rzeczywistości. Podróżnicy przeciwstawiali
tym zwyczajom ceremonie chrześcijańskie, które jako ‘oddalone od natury’, niezdolne były do oddania
osobistych uczuć żałobników.64 Na tle powszechnej w Europie krytyki cmentarzy miejskich, koncepcja grobu
w pejzażu wiejskim znalazła eksperymentalną formę w realizacjach ogrodowych. W Powązkach emblemat
Madame Petit należy do najwcześniejszych nawiązań do tej koncepcji. W Bois des Tombeaux, części
ogrodu Monceau księcia de Chartres, wprowadzono sarkofagi rzymskie i funeralne piramidy (1773-1778).
Natomiast w 1778 roku Markiz de Girardin umieścił rzeczywisty grób J.J. Rousseau w Ermenonville na
Ile des Peupliers, oraz w następnym roku pochował w ogrodzie malarza Georga Friedricha Meyera (il. 11).
Należy podkreślić wyrażaną przez samych założycieli świadomą teatralność koncepcji grobu w ogrodzie
- w Ermenonville bardziej zamaskowaną, natomiast w Bois de Tombeaux jako już zaakceptowane genre
o wyraźnej i świadomie postrzeganej sztucznej inscenizacji.65
Koncepcja pomnika Teresy w Powązkach sytuowała się w szerokiej problematyce rytuałów żałobnych.
Teatralny element sentymentalnej stylizacji żałoby w Powązkach musiał być odczuwany przez publiczność
warszawską, bo plotka się rozpowszechniła, że ‘romantyczna’ Czartoryska ustanowiła imieniny Teresy
świętem łez i każda jej chłopka musiała przysiąc, że uroni w ten dzień jedną łzę do studni.66
Książę de Ligne widział w Powązkach kamienie z żałobnymi inskrypcjami. Jego opis ogrodu w żało-
bie jest interesujący, daje wgląd w sposób postrzegania Powązek przez wytrawnego konesera natury,
założyciela sławnego ogrodu w Chateau de Beloeil. De Ligne widział w chacie Czartoryskiej opuszczo-
ny przybytek miłości, a ogród przedstawił jako Świątynię Żalu, przewianą żałobą Czartoryskiej. Tam
Czartoryska ‘zrasza łzami codziennie mały ogródek, a podążające za nią gracje i bóg nigdy nie zostaną
pocieszone’.67 Kusiło go, aby płakać przy chacie Teresy, ale zaraz przyszła refleksja: ‘Jestem jak Miłość
w Le Devin de Viłlage, która domaga się i śmiechu i łez, ale przynajmniej mam nadzieję, że się nigdy nie
będę nudzić’.68 De Ligne przywołał tu skojarzenia z jednoaktową pastoralną operą J.J. Rousseau, a więc
64 M. Fields Denton, Death in French Arcady: Nicolas Poussin s “The Arcadian Shepherds " and Burial Reform in France
c. 1800, “Eighteenth-Century Studies”, 2, 36 (2003), s. 195-216, 204.
65 L.C. Carmontelle, Jardin de Monceau, pres de Paris appartenant a Son Altesse Serenissme Monseigneur le duc de Char-
tres, Paris 1779; ROKU L. Girardin, De la composition despaysages, ou, Des moyens d’embellir la naturę autour des habitations,
en joignant Tagreable a Futile, Geneve 1777; D. Wiebenson, The picturesque garden in France, Princeton 1978, s. 96.
66 G. Forster, Dziennik podróży po Polsce, [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. II, s. 54.
67 de Ligne, Coup D’oeil..., s. 178.
68 Ibid.