Rocznik Historii Sztuki (39.2014)

POWĄZKI: SZKOŁA UCZUĆ I HISTORII. WYCHOWANIE MŁODYCH CZARTORYSKICH

237

II. 12. J.P. Norblin (?), Towarzystwo w parku przy
fontannie i posągu Cnoty, olej, papier na płótnie.

II. 13. J.P. Norblin, Menuet w ogrodzie, gwasz, 1781,
Muzeum Narodowe w Warszawie

ok. 1780, Muzeum Narodowe w Poznaniu

odebrał Powązki w konwencji lekkiego przedstawienia utrzymującego zainteresowanie widza ciągłą zmianą
kontrastujących nastrojów i scenerii.

Należy widzieć aranżację przestrzeni poświęconej Teresie w ramach osobnego, małego wnętrza zieleni
jako metodę kompozycyjną Czartoryskiej. Wnętrza w zadrzewionych przestrzeniach Powązek posiadały
centralny punkt koncentrujący uwagę - posągi, ołtarze, fontanny, wokół których Izabela sadziła odpo-
wiednie charakterem kwiaty, krzewy i drzewa. Takie Powązki pokazują obrazy Norblina (ił. 12). Później
w Puławach, zdając sobie sprawę z niedoskonałości i pracochłonności techniki układania małych miejsc,
Izabela sprowadziła z Anglii planistę ogrodnika Jamesa Savage’a aby nałożył ujednoliconą formę na
zaniedbany ogród. Niemniej sama kontynuowała dalej praktykę tworzenia zakątków, niejako uczuciowych
‘prezentów’ dla rodziny.

Rozpatrując temat stylizacji i teatralizacji żałoby i osobistego żalu, trzeba pamiętać, że śmierć Teresy
dotknęła rodzinę dotkliwie. Izabela została czasowo porażona paraliżem, żal ojca znany był powszechnie.
Adam Jerzy po osiemdziesięciu łatach ciągle boleśnie odczuwał stratę siostry. Izabela ustanowiła czwartki
- dzień śmierci - oraz dzień imienin Teresy dniami rozmyślań i czynów charytatywnych i kontynuowała je
przez całe życie.69 Należy uznać, że stylizacja na sentymentalną żałobę była środkiem znalezienia prawdy
uczuć poprzez ich emocjonalną teatralizację.

Wkrótce jednak, jak przewidywał de Ligne, nastrój w Powązkach zmienił się. Adam Jerzy pisał: ‘Po
pewnym przeciągu jakiegoś czasu, jak to zwykle na świecie, rzeczy weszły w zwyczajny tryb i Powązki
znowu gromadziły nas i pocieszały.’70 Obraz Norblina Menuet w ogrodzie z 1781 roku, czyli wykonany
w rok po śmierci Teresy, już rejestruje zabawy i tańce na świeżym powietrzu (il. 13).

NA RUINACH CESARSTWA

Tłem dla zajęć i zabaw dzieci w ogrodzie był, dotąd niezidentyfikowany, zespół ruin rzymskich
ustawionych przed chatą Czartoryskiej. Adam Jerzy przypomniał je w swoim wspomnieniu, ale nie wyja-
śnił ich znaczenia, a jak zobaczymy, była to wyjątkowa w skali europejskiej koncepcja przedstawienia
fragmentu Rzymu w sposób topograficznie dokładny (il. 14, por. z il. 15). Można ustalić, że grupa na
głównej łące przed chatą Czartoryskiej przedstawiała północną części Forum Romanum: Łuk Septymiusza

69 I. Czartoryska do M. Wirtemberskiej, 17 X (1789), BCz, 6137.

70 Czartoryski, Pamiętniki..., s. 84.