Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (1(37).2012/2013)

w"
■ i’.
’W 1

il. 10 I fig. 10
Galeria Dawnego
Malarstwa Europejskiego,
„Martwe natury” I Gallery
of European Old Masters,
“Still lifes”
fot. I photo © Zbigniew Doliński I
Muzeum Narodowe
w Warszawie

on różne ujęcia nagości: ciało w moralnych kategoriach antycznych (Herkules i Anteusz Hansa
Baldunga Griena) i chrześcijańskich (Adam i Ewa Lucasa Cranacha Starszego; Sąd Ostateczny
Jacques’a de Backera), ciało eucharystyczne (wizerunki Chrystusa Denisa Calvaerta, Daniele
Crespiego, Cornelisa van Haarlem, Adriaena de Vriesa) oraz ciało erotyczne (Wenus i Amor
Parisa Bordone, Apollo Pietra della Vecchia). Osobny ciąg przestrzenny zajmuje wątek
„Sacrum: obrazy do modlitwy prywatnej i obrazy ołtarzowe”. Podstawową funkcją dawnego
malarstwa religijnego było wytwarzanie obrazów ołtarzowych, towarzyszących liturgii i ją
komentujących, oraz mniejszych obrazów dewocyjnych do uprawiania prywatnej pobożno-
ści. Powstające od drugiej połowy XIV wieku w wyniku kolejnych ruchów odnowy religijnej
(devotio moderna i in.), a rozpowszechnione w stuleciach XV i XVI, obrazy dewocyjne prze-
znaczone były do użytku domowego lub do kaplicy bractwa bądź kaplicy rodzinnej. Służyły
osobistej modlitwie, medytacji i kontemplacji prawd wiary albo wydarzeń z historii świętej.
Miały pogłębiać wiarę, skłaniając odbiorcę do wczuwania się w cierpienie Chrystusa (tematy
pasyjne), w czułe macierzyństwo Marii (przedstawienia Marii z Dzieciątkiem), losy świętych
(hagiografia). Były pojedynczymi obrazami albo małymi przenośnymi ołtarzami - tryptykami
i dyptykami. Ten typ obrazu prezentują między innymi wczesne tablice i ołtarze włoskie
XIV-XV wieku (Mistrz Madonny Strauss i in.), renesansowe obrazy weneckie (Cima da
Conegliano i Pasqualino Veneto) i florenckie (Fra Diamante, Sandro Botticelli, Bernardino


Pinturricchio, Sebastiano Mainardi, Dosso Dossi), niderlandzkie (Dirk Bouts, naśladowca
Quentina Massysa, Adriaen van Overbeke i in.) oraz niemieckie (Barthel Bruyn, Hans
Baegert, Mistrz z Messkirch i in.). Z czasem obrazy dewocyjne przekształciły się w obrazy
gabinetowe, gromadzone w kolekcjach domowych, już nie tyle dla celów religijnych, ile
dla funkcji kolekcjonerskich i wartości artystycznych (np. Giovanni Battista Penni, Pieter
Coecke van Aelst, Denis Calvaert, Dirck de Quade van Ravesteyn, Bartholomäus Strobel).
Niderlandzkie i niemieckie nastawy ołtarzowe (retabula) konstruowane były najczęściej
jako składane tryptyki lub poliptyki (il. 3), podczas gdy włoskie miały formę wielotablicowego
płaskiego panelu albo pojedynczego malowidła ujętego w stałą oprawę architektoniczną.
Retabula ukazywały nie tylko święte osoby i wydarzenia wyznaczające obiekty kultu, ale też
prezentowały świętych patronów cechu, bractwa, rodziny, stanowiąc podstawę tożsamości da-
nej grupy społecznej. Zawierały też często portrety prywatnych zleceniodawców - donatorów,
fundatorów - przyczyniając się do gloryfikacji ich pozycji społecznej, upamiętniając te osoby
i ich status (funkcja kommemoracji), a po ich śmierci zapewniając zapisane w akcie fundacyj-
nym modlitwy i msze za ich dusze czyśćcowe. Funkcje te unaoczniają obrazy ołtarzowe m.in.
Lorenza Veneziana, Costantina di Jacopo Zelliego, Parisa Bordone, Benedetta Cody, Teodora
d’Errico, Jeana Bellegambea, Pietera Coecke’a van Aelsta, Maertena van Heemskercka, nider-
landzkich mistrzów tryptyków: Mszy świętego Grzegorza i Alegorii Niepokalanego Poczęcia Marii.

il. 111 fig. 11
Galeria Dawnego
Malarstwa
Europejskiego,
„Martwe natury”
I Gallery of European
Old Masters, “Still lifes”
fot. I photo © Zbigniew
Doliński I Muzeum Narodowe
w Warszawie