DOI Heft:
Część II / Part II. Neerlandica
DOI Artikel:Benesz, Hanna: Kuszenie świętego Antoniego z Muzeum Narodowego w Warszawie i Pejzaż z legendą świętego Krzysztofa z Państwowego Muzeum Ermitażu w Petersburgu - próba interpretacji i atrybucji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45360#0113
112
Neerlandica
związanych z własnością obraz powrócił do Muzeum Narodowego w Warszawie w marcu 2007.
Poddany starannym zabiegom konserwatorskim - blisko siedemdziesiąt lat od momentu konfi-
skaty - ponownie znalazł się wśród eksponatów galerii malarstwa niderlandzkiego. Jego ciekawa
ikonografia i problemy atrybucyjne skłaniają do głębszego opracowania tematu.
Temat Kuszenia świętego Antoniego był bardzo popularny w sztuce niderlandzkiej na po-
czątku XVI wieku, w epoce niepokojów religijnych. Przedstawiał zmagania z mocami pie-
kielnymi jednego z pierwszych chrześcijańskich pustelników - Antoniego Opata, zwanego
Wielkim, żyjącego w Egipcie wiatach 251-356. Obok świętego Pawła z Teb uznawany jest
za twórcę anachoretyzmu, jednej z odmian ascezy monastycznej. Święty ten prawie całe ży-
cie spędził na pustyni, oddając się modlitwie, postom i czuwaniu. Podobnie jak jego mistrz
Chrystus, święty Antoni na pustyni również doświadczał licznych ataków szatana i pokus.
Dramatyczne przeżycia świętego męża opisał jego przyjaciel i naśladowca, doktor Kościoła,
święty Atanazy Wielki. Fragment j ego oryginalnego tekstu greckiego w tłumaczeniu na łacinę
znalazł się we wczesnochrześcijańskim kompendium Vitae Patrum. W średniowieczu temat
Kuszenia spopularyzowany został przede wszystkim przez Złotą legendę Jakuba z Voragine
(1230-1298), zaś w 1490 roku Pieter van Os opublikował w Zwolle pierwsze wydanie holen-
derskie Vitae Patrum (Vaderboeck), co niewątpliwie przyczyniło się do upowszechnienia ży-
wota świętego Antoniego, zwłaszcza w krajach niderlandzkich.
W obrazie będącym przedmiotem rozważań artysta z narracyjną inwencją ukazał świętego
gnębionego przez demony na tle pięknego pejzażu z odległą zatoką morską i fantazyjną skałą
w stylu malarstwa Joachima Patinira (il. 1). Ciemne moce przybrały tu różnorodne hybrydowe
formy monstrów znanych z kompozycji Hieronymusa Boscha. Demony wypełzają spod ziemi,
roją się niczym robactwo wokół pustelnika, wychodzą z wody, pływają na łódce, fruwają w po-
wietrzu, a jeden z nich, o zoomorficznych kształtach, z nożem wbitym w pośladek, usadowił
się w konarach na wpół uschłego drzewa, niemal nad głową świętego, i gra na długiej fujarce,
być może nawołując swoich pobratymców. Na suchym konarze umieszczone są dwa gliniane
dzbanki, a u góry wisi dzwonek - w tradycji pustelniczej jego dźwięk miał odstraszać demony.
Ponadto święty kuszony jest przez piękną kobietę w modnym stroju, ze złotym naczyniem
w dłoniach, która nadjeżdża ku niemu z prawej strony kompozycji na grzbiecie potwora, niczym
na rumaku. To personifikacja jednego z grzechów głównych - Luxurii, czyli Nieczystości, z sym-
bolicznym pucharem pożądania (tu podobnym do naczynia liturgicznego), w ujęciu zbliżonym
do wyobrażeń Wielkiej Nierządnicy Babilonu z Apokalipsy świętego Jana. Widoczny w tle
spoza sylwetki kościoła pożar miasteczka dodatkowo wzmacnia wymowę tej sceny. Kusicielka
i motyw pożaru mają bezpośrednie odniesienie do historii przekazanej w Vaderboeck5. Otóż
Przed 2007 rokiem obraz publikowany był w: Władysław Tomkiewicz, Katalog obrazów wywiezionych z Polski przez
okupantów niemieckich w latach 1939-194.5, 1.1, Malarstwo obce, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Warszawa 1949,
s. 38, kat. nr 75, il. 75. Prace i materiały Biura Rewindykacji i Odszkodowań, nr 9; Jan Białostocki, Michał Walicki,
Malarstwo europejskie w zbiorach polskich 1300-1800, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, s. 487-488,
kat. nr 135, il. 135; Gerd Unverfehrt, Zwei Gemälde der Bosch-Nachfolge aus dem Muzeum Narodowe zu Warschau,
„Bulletin du Musée National de Varsovie” 1978, XIX, n°3, s. 51-73, s. 64, il. 11; Gerd Unverfehrt, Hieronymus Bosch.
Die Rezeption seiner Kunst im frühen 16. Jahrhundert, Gebr. Mann Verlag, Berlin 1980, s. 181, przyp. 661a, s. 270,
kat. nr 75; Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Straty wojenne. Malarstwo obce/WartimeLosses. Foreign
Painting, 1.1, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego
Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, Poznań 2000, s. 130.
5 Vaderboeck (Dit boec is ghenomet dat vader boeck dat in der latijne is ghebieten Vitas Patrum), Pieter van
Os, Zwolle 1490. Tutaj za: Patinir. Essays and Critical Catalogue, ed. Alejandro Vergara, Museo Nacional del Prado,
Madrid 2007, s. 242-255, kat. nr 14, zwł. s. 245-248, przyp. 14, s. 254 oraz przyp. 25 i 27, s. 255 (Pilar SilvaMaroto).
Neerlandica
związanych z własnością obraz powrócił do Muzeum Narodowego w Warszawie w marcu 2007.
Poddany starannym zabiegom konserwatorskim - blisko siedemdziesiąt lat od momentu konfi-
skaty - ponownie znalazł się wśród eksponatów galerii malarstwa niderlandzkiego. Jego ciekawa
ikonografia i problemy atrybucyjne skłaniają do głębszego opracowania tematu.
Temat Kuszenia świętego Antoniego był bardzo popularny w sztuce niderlandzkiej na po-
czątku XVI wieku, w epoce niepokojów religijnych. Przedstawiał zmagania z mocami pie-
kielnymi jednego z pierwszych chrześcijańskich pustelników - Antoniego Opata, zwanego
Wielkim, żyjącego w Egipcie wiatach 251-356. Obok świętego Pawła z Teb uznawany jest
za twórcę anachoretyzmu, jednej z odmian ascezy monastycznej. Święty ten prawie całe ży-
cie spędził na pustyni, oddając się modlitwie, postom i czuwaniu. Podobnie jak jego mistrz
Chrystus, święty Antoni na pustyni również doświadczał licznych ataków szatana i pokus.
Dramatyczne przeżycia świętego męża opisał jego przyjaciel i naśladowca, doktor Kościoła,
święty Atanazy Wielki. Fragment j ego oryginalnego tekstu greckiego w tłumaczeniu na łacinę
znalazł się we wczesnochrześcijańskim kompendium Vitae Patrum. W średniowieczu temat
Kuszenia spopularyzowany został przede wszystkim przez Złotą legendę Jakuba z Voragine
(1230-1298), zaś w 1490 roku Pieter van Os opublikował w Zwolle pierwsze wydanie holen-
derskie Vitae Patrum (Vaderboeck), co niewątpliwie przyczyniło się do upowszechnienia ży-
wota świętego Antoniego, zwłaszcza w krajach niderlandzkich.
W obrazie będącym przedmiotem rozważań artysta z narracyjną inwencją ukazał świętego
gnębionego przez demony na tle pięknego pejzażu z odległą zatoką morską i fantazyjną skałą
w stylu malarstwa Joachima Patinira (il. 1). Ciemne moce przybrały tu różnorodne hybrydowe
formy monstrów znanych z kompozycji Hieronymusa Boscha. Demony wypełzają spod ziemi,
roją się niczym robactwo wokół pustelnika, wychodzą z wody, pływają na łódce, fruwają w po-
wietrzu, a jeden z nich, o zoomorficznych kształtach, z nożem wbitym w pośladek, usadowił
się w konarach na wpół uschłego drzewa, niemal nad głową świętego, i gra na długiej fujarce,
być może nawołując swoich pobratymców. Na suchym konarze umieszczone są dwa gliniane
dzbanki, a u góry wisi dzwonek - w tradycji pustelniczej jego dźwięk miał odstraszać demony.
Ponadto święty kuszony jest przez piękną kobietę w modnym stroju, ze złotym naczyniem
w dłoniach, która nadjeżdża ku niemu z prawej strony kompozycji na grzbiecie potwora, niczym
na rumaku. To personifikacja jednego z grzechów głównych - Luxurii, czyli Nieczystości, z sym-
bolicznym pucharem pożądania (tu podobnym do naczynia liturgicznego), w ujęciu zbliżonym
do wyobrażeń Wielkiej Nierządnicy Babilonu z Apokalipsy świętego Jana. Widoczny w tle
spoza sylwetki kościoła pożar miasteczka dodatkowo wzmacnia wymowę tej sceny. Kusicielka
i motyw pożaru mają bezpośrednie odniesienie do historii przekazanej w Vaderboeck5. Otóż
Przed 2007 rokiem obraz publikowany był w: Władysław Tomkiewicz, Katalog obrazów wywiezionych z Polski przez
okupantów niemieckich w latach 1939-194.5, 1.1, Malarstwo obce, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Warszawa 1949,
s. 38, kat. nr 75, il. 75. Prace i materiały Biura Rewindykacji i Odszkodowań, nr 9; Jan Białostocki, Michał Walicki,
Malarstwo europejskie w zbiorach polskich 1300-1800, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, s. 487-488,
kat. nr 135, il. 135; Gerd Unverfehrt, Zwei Gemälde der Bosch-Nachfolge aus dem Muzeum Narodowe zu Warschau,
„Bulletin du Musée National de Varsovie” 1978, XIX, n°3, s. 51-73, s. 64, il. 11; Gerd Unverfehrt, Hieronymus Bosch.
Die Rezeption seiner Kunst im frühen 16. Jahrhundert, Gebr. Mann Verlag, Berlin 1980, s. 181, przyp. 661a, s. 270,
kat. nr 75; Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Straty wojenne. Malarstwo obce/WartimeLosses. Foreign
Painting, 1.1, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego
Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, Poznań 2000, s. 130.
5 Vaderboeck (Dit boec is ghenomet dat vader boeck dat in der latijne is ghebieten Vitas Patrum), Pieter van
Os, Zwolle 1490. Tutaj za: Patinir. Essays and Critical Catalogue, ed. Alejandro Vergara, Museo Nacional del Prado,
Madrid 2007, s. 242-255, kat. nr 14, zwł. s. 245-248, przyp. 14, s. 254 oraz przyp. 25 i 27, s. 255 (Pilar SilvaMaroto).