Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (1(37).2012/2013)

156

Neerlandica

„intruza”, tym samym go demaskując. Zatem widz z zaskoczeniem odkrywałby, że jego „niecny
proceder” nie pozostaje niezauważony. Takie samo wrażenie odnosił zapewne każdy, kto zaglądał
do wnętrza kasety van Hoogstratena w Londynie - badające puste wnętrze oko natrafiało na
wpatrującego się w widza psa (il. 14). Podobnie dzieje się w monumentalnych tym razem obrazach
tego samego autora, a więc wspomnianej już wcześniej Perspektywie, iluzyjnym wnętrzu domu
oraz Dziedzińcu pałacowym z czytającą list (Mauritshuis, Haga), gdzie na pierwszym planie autor
umieścił wpatrujące się czujnie w widza psy. Podobnie jak w przypadku rysunku Podglądacze
przychodzą na myśl skojarzenia z obrazami Maesa i Bisschopa. Tam widz mógł czuć się jednak
pewnie, bowiem jego namalowanemu podsłuchującemu towarzyszowi również zależało na
pozostaniu niezauważonym. Jednak reakcję zwierząt trudno przewidzieć. Widz odczuwałby
zatem „dyskomfort” płynący z faktu, że z obserwatora nagle staje się obserwowanym. Oczywiście
tego typu wrażenia trwałyby ułamek sekundy, ustępując podziwowi wobec artysty, który w tak
zmyślny sposób skonstruował iluzjonistyczne dzieło52. Rysunek Bramera jest zatem doskonałym
przykładem dialogu dzieła z widzem i przede wszystkim wykoncypowanej zabawy, jaką artysta
proponował podglądaczowi, który wiedziony ciekawością, zerkał do wnętrza perspectyfkas.
Analiza rysunku nasuwa pytanie: czy można łączyć Muzyków w izbie z Podglądaczami? Nie
da się wykluczyć możliwości, że powstały jako projekt do jednej kasety, tym bardziej, że obie
kompozycje doskonale się uzupełniają53. Łatwo wyobrazić sobie, że postaci zgromadziły się
wokół dziurki od klucza zwabione wydobywającą się zza drzwi muzyką. Charakter spotkania
u jednych wywołał tylko rozbawienie, u innych oburzenie i sprzeciw wobec podglądania.
Zaglądający do środka mogli czerpać przyjemność nie tylko z doskonałości iluzji prezento-
wanego wnętrza, ale również z faktu, że artysta uczynił ich podglądaczami, takimi samymi,
jak ci ukazani na licu. Co więcej, ich obecność nie pozostaje niezauważona, ba, może zostać
zdradzona przez dostrzegające obecność podglądacza zwierzęta. Uświadamiając to sobie,
spoglądający w otwór widz miałby tylko chwilę na odsunięcie oka, nim zwierzęta krzykiem
zaalarmują ludzi, niszcząc harmonię muzyki. Czy jest zatem możliwe, aby rysunki powstały
jako projekty do jednej kasety perspektywicznej?
Ta kusząca interpretacja napotyka pewną przeszkodę, która kryje się na verso analizowa-
nego powyżej rysunku (il. 15). W opinii Waltera Liedtkego i Michiela C. Plompa przedstawieni
tam Muzycy w loggi są alternatywną kompozycją tej z recto54. Przemawia za tym temat kon-
certu - postaci przy wirginale (tym razem kobieta z dzieckiem po prawej stronie) oraz muzyk
w centrum kompozycji, do którego dołączył drugi, grający na wiolonczeli. Różnego rodzaju
przedmioty zaaranżowane są w przestrzeni w sposób analogiczny do kompozycji na drugiej
stronie. Jednak o zdecydowanie innym charakterze tego rysunku świadczy tło. Jego kom-
pozycję - niemal idealnie na połowę - dzieli kolumna. Zamiast ściany i okien holenderskiej
izby, widzimy za nią budynki znajdujące się po przeciwnej stronie ulicy. Po lewej ciągnie się
arkadowy krużganek - w jego wnętrzu, w półokrągłych niszach, stoją posągi, a sklepienie po-
krywają malowidła figuralne. Budynek po prawej stronie ciągnie się w głąb kompozycji, a jego
fasadę rytmicznie dzielą piłastry. Na końcu biegnącej wzdłuż niego ulicy widać zwieńczenie
budynku - najprawdopodobniej barokowego kościoła. Jest to więc przestrzeń publiczna,

52 Taki odbiór dzieła zbliża się do odbioru trompe-l’œil; na ten temat zob. Wolf Singer, The Misperception
of Reality [w:] Deceptions and Illusions..., op. cit., s. 41-51.
53 Również wymiary rysunków są zbliżone - odpowiednio: 39,1 x 56 cm; 37,2 x 46,3 cm.
54 W. Liedtke, A View of Delft..., op. cit., s. 231; W. Liedtke, M. C. Plomp, A. Rüger, Vermeer and the Delft
School, op. cit., s. 460.